Lengas e Poders

Sesilha 7 Otal d'Occitania, dimècres 24 de mai de 2017 (balhi aquí, un còp de mai, lo tèxte complet de la presentacion)

Romani čip

Presentacion generala, pr’aquò centrada sul dialècte sinto (parlat pels Manoches)

Encontre amb la lenga

I a benlèu detz ans, un jorn a Lemòtges, un pauc abans Nadal, dabant lo mercat cobèrt, i aviá de dròlles que vendián de vesc e de grifol, e parlavan entre elis una lenga a ièu completament desconeguda. Lor demandèri çò qu’èra aquesta lenga e me respondèron en francès, amb un accent de semblava un pauc a lo de l’est de França, que parlavan « voyageur », viatjaire… Demorèri aital puslèu estabosit, perqué çò qu’aviái ausit en primièr èra pas un biais de parlar lo francès mas quicòm de completament diferent. Sabi uèi que lor francés un pauc estranh es lor biais de parlar francés amb un lexic un particulièr[1], l’accent que disiái, de manlèus al lexic romano[2] e a de fòrmas romane[3] e de traches mai o mens perduts de parlats d’oïl qu’an mantenguts. [4] Aqueste francés se diz « parlar viatjaire » (« parler voyageur »), qu’es lo biais de parlar francés d’aquel monde amb d’espicificitats interessantas e susprendentas, mas que pausan quasiment pas de problèmas de compreneson. Los dròlles m'avián doncas balhat lo nom de lor biais de francés per designar çò qu'aviái ausit e qu'èra pas ges de francés.

Benlèu 5 ans mai tard, dins ma campanha lemosina, anguèri a trobar una familha de manoches, perqué voliái ensajar de far la biografia d’un òme defuntat dins las annadas 80, qu’èra nascut a la debuta del sègle, fòrça conegut dins lo parçan e fòrça aimat. Se disiá dins los vilatges qu’èra estat mandat dins los camps de concentracion en Alemanha pendent la guèrra e qu’abal aviá salvada la vida a de monde importants, de « mossurs » de la vila de Lemòtges arestats coma resistents. Se disiá que el tanben èra estat reistent. E per en saber mai, anèri trobar sos enfants encara vius : una filha e dos filhs, a l’entorn de la seissantena, que vivon en caravana e en ostal dins lo parçan de Lemòtges. Es aital qu’ai ausit de nòu aquesta lenga que me semblava tant estranha. Per dire la vertat, parlan la lenga, mas pas sovent e de còps que i a lor mancan de mòts, alara que las femnas d’aquels òmes, elas, parlan volontièrs la lenga, mai que mai amb de familha de lor costat. Per explicar aquesta diferéncia, m’an contat que lo paire sabiá la lenga mas la voliá pas parlar, li agradava pas e la voliá pas ensenhar als mainatges ; perqué a el, çò diguèron, li plasiá mai que mai de viure amb los gadje e de parlar coma los gadje. I a lo fach benlèu que dins los camps èra considerat coma un prisonièr francés (portava lo F sus la vesta). Un de sos fraires qu’aviá facha la guèrra de 14, el tanpauc voliá pas parlar romenes (aital dison) e reprochava a sa femna de la parlar. Totis dos pr’aquò parlavan l’occitan, que de tot biais, fasiá mestièr quora èran joves (entre las annadas vint et las annadas quaranta) dins la region, per vendre, crompar, chinar, bèure un còp... Èra pas una lenga de familha (lors parents viravan mai que mai dins l’Indra) ; l’avián apresa al contacte de la populacion rurala. Doncas los dos fraires coneissián plan l’occitan e plan segur lo manoche, mas entre elis parlavan francés. En mai d’aquò lo qu’èra anat dins los camps aviá de nocions d’alemand, causa puslèu probabla, vist puèi la bona preparacion a l’alemand que rapresenta la coneissença del manoche (veire infra). Enfin per una partida de sas originas passadas per la Suissa, èran estats en contacte amb una version italianisada del sintò : lo sinto piemontese. Lo manoche demorèt pr’aquò dins la familha per las femnas, encara un còp, e foguèt tanben manteguda per los conjunts, a la generacion seguenta. Los dos fraires que coneissi, a la diferéncia del paire, an pas cap de vision negativa e proibitiva de la lenga. Per aver un tablèu complet pr’aquò, caldriá apondre las tres generacions seguentas ; dins las darrièras, los qu’an entre cinq et vingt ans, n’i a que parlan mai o mens (una de lor grand per exemple bota un punt d’onor a la lor parlar) e d’autres parlan pauc o quasiment pas, e comprenon mai o mens.

Ai balhada aquesta corta descripcion, perqué fin finala, dins son especificitat, aquesta familha es puslèu dins la mejana. I a, dins las darrièras generacions, una perdia fòrça importanta de la lenga, amai se d’enfants, encara uèi, son socializats en manoche (mas es vengut una pichona minoritat e generalament, es apresa amb lo francés). N’i a sovent que se planhan en disent que ièu, un « gadjò », sabi mai la lenga que non pas elis. De còps que i a es malurosament la vertat, mas lo mai sovent es una clausa d’estile ; un testimoniatge pr’aquò d’una granda inseguritat lingüistica que se pòt trobar, en fach, dins totas las generacions (e subretot dins las novelas, plan segur).

Per totis es un problema d’identitat important, perque èsser manoche, teoricament, vòl dire, entre autres, mas tanben e benlèu subretot, parlar manoche (vist que la lenga se parla pus gaire, n’i a que dison seriosament : « i a pas mai de manoches », « los manoches existisson pas mai »). Per se destriar dels gadje òc ben, mas me pensi tanben e subretot dels autres « viatjaires », que viatjen, o pas (« gens du voyage » es la mai mensorguièra de las categorias, fargada dins un país ont se vòl pas entendre parlar d’identitats etnicas) : e aquel monde que parlan pas romenes son mai que mai los Gitanos, los Yeniches, lo monde tanben de fieiraires quan perduts la lenga, los pirde o rhoïle (vitajaires gadje), etc... Per contre, reconeisson clarament que los Ròms (qu’un còp èra, mas encara uèi almens per los establits dempuèi longtemps, apelavan los « Ongrois » exactament « Zongrois ») parlan romenes.

Legat, me pensi, a aqueste sentiment de perdia e a aquesta importància identitaria, la magèr part del monde se dison pr’aquò amoroses de la lenga. Locutors o pas, afortisson qu’es polida e preciosa, que se deuriá pas perdre, mas que, malurosament, es a se perdre. Pas totis : n’i a que te dison simplament (generalament de monde que la parlan pas o gaire), coma tant d’autres ciutadans, « sèm Franceses e parlam francés ». Mas es pas brica une posicion dominanta, tanpauc entremièj los que son pas de vertadièrs locutors. Quora disi « la lenga », elis dison simplament, parlar « romenes » ; « te rakel romenes », e generalament pensan qu’es pas una lenga, mas una mena de patés, fach de manlèus a las autras lengas, e cal dire qu’aquesta idèia falsa, pr’aquò a una bona rason d’èsser (zo veirèm), e sovent es estada afortida per los gadje qu’èran en contactes amb elis (prèires, medecins, institutors …) e que projetan sul manoche, que generalament coneisson pas, l’ideiologia diglossica a la francesa (particion lenga / patés).

Mas al jorn d’uèi, çò que domina es puslèu l’indiferéncia totala o quasi de la part magèr dels gadje que trabalhan ambe elis. En Lemosin, n’ai pas encara encontrat solament un qu’aja solament ensajar d’aprene a parlar (vist puèi que totis parlan lo francés, perqué se cansar ?) e aquò ne ditz long, me pensi, sus la situacion en França, ont se fa pas res per l’avaloracion de la lenga, mas alara res de res al nivel de las institucions de l’Estat (en defòra benlèu de la reconeissença virtuala de la lenga romani coma lenga de França e d’una publicacion de la DGLFLF), e quasiment res tanben al nivel associatiu. Existís de tot biais dins nòstre país un consensus o pauc se’n manca, amai del monde que se dison defensaires dels caracas de tota mena, sul fach que lo problema tsigane es pas cap un problema cultural e zo dèu pas venir, perqué seriá lo motiu d’una discriminacion encara mai granda ! Cal pas, subretot pas ensenhar la lenga, e botar en davant tot çò que podriá rendre visible de diferéncias culturalas fòrtas, perqué aquò seriá balhar encara mai de fòrça a l’anti-tsiganisme ! Lo dels Tsiganes seriá un problema social e unicament social (me permeti de remandar a ma reflexion sul sicut en francés : la question tsigane est-elle soluble dans le social ?), de discriminacion e de ciutadinetat. Mas dins la comunautat, i a de joves e de mens joves que cercan coma podon a se tornar apropriar la lenga, e es pas aisit perqué lo mai sovent legisson pas gaire e sus internet i a pas encara grand causa a escotar. Es aital que lo Diccionari e mai encara las videòs (per exemple, e encara ongan) del jove aristocrata Louis de Gouyon Matignon (vesètz lo film Un Aristocrate chez les manouches), an agut i a quatre o cinq ans un enòrme succès en França sus las « plaças designadas » (es aital qu’apelan los mai politicament corrèctes «
airals d’acuèlhs »). Vesi son Diccionari (Dictionnaire tsigane. Dialecte des sinté) entre las mans de monde que sabon a pèna legir, perque es en grafia francesa e a lor portada, sovent lo sol libre dins la caravana amb la Bibla ! Es per aquò que ièu, contra totis los saberuts ramusats, defendi aqueste trabalh, almens sul principi. Mas cal dire tanben que los lingüistas que trabalhan sul sinto manoche parlat en França son pas nombroses e los que lo fan an gaire fargat d’espleches per aprene la lenga. Lo sol que l’aja fach d’un biais serios e sistematic es un curat de Clarmont d’Alvernha, nascut en 1920, Joseph Valet, qu’escriguèt tot a la man (un diccionari, una gramatica, de contes...) e vendiá sos libres manuscrits fotocopiats a la demanda.

Manoche, calò, dialèctes ròms

Es mai que temps de vos presentar un pauc la lenga. Lo manoche, o sinto manoche, es un dialecte de la lenga ròmani, lo parlat per la comunautat que se ditz ela mèma manocha (aquò es important « manoche » es una autodesignacion, que vòl dire simplament « òme », e es la mèma causa per Ròm o Rròm). Aqueste dialecte foguèt menat en França tota per de familhas que venian d’Alsacia e d’autras regions germanicas al sègle XIX, se ditz sovent al moment de la guèrra de Settanta, mas la migracion aviá començat abans (de monde mai que mai amb de noms germanics : Wintersheim, Reinhard, Helfried, Hoffman, Landauer, Lehman, Stimbach, Ziegler… de còps que i a se son francizats : Reinhard es vengut localament Renard, Winterstein, Vintrestin, etc.). L’especificitat d’aqueste dialècte en compareson amb los autres de la lenga ròmani es d’èsser fòrça germanizat : una part importanta de son lexic (quasiment los dos terces) e de traches gramaticals son manlevats a l’alemand e tanben a l’alsacian. En Italia pr’aquò lo sinto, present dempuèi longtemps, es estat influençat per l’italian e mai que mai pels « dialetti » del nòrd : piemontés e lombard. Mas demora sens cap de dobte de « romani čhib », e l’intercompreneson, de còps que i a pas tròp aisida, demora pr’aquò possibla amb las autras variantas.

Es pas lo cas de çò que se ditz en França e en Espanha « calò », que vòl dire « nègre ». Es considerat pels lingüistes coma un dialècte para-ròmani, perque son estructura es pas mai lo romani, es la del castilhan o la del catalan, aquò depend (doncas cal dire puslèu los « calé »), amb un pauc de lexic ròmano que demora. I a una tèsi en catalan, en linha, que mòstra que lo grop mai important de catalofònes en França es lo dels Gitanos catalans (veser la carta dels establiments sus internet tracha d’aqueste trabalh)[5]. Aprofiti per dire que, per aquesta rason, coma zo fa Cerquiglini dins sa lista de las lengas de França, considerar lo calò coma « un dialècte » de la Romani čhib, tal coma lo sinti [sic] e lo vlax[6], es quicòm de fòrça discutible, que pòrta la confusion (lo francitan es pas un dialècte occitan !). Entre las lengas para-ròmani, se compta tanben dins lo País Basc espanhòl, l’Errumantxela, basat sus la lenga basca (sembla uèi desaparegut), l’anglo-romani (dins lo Reialme-Unit, ont i aviá pr’aquò tanben duscas a la debuta del sègle passat, dins lo País de Gala, un dialècte ròmano al cent del cent, fòrça plan documentat dins un libre remirable de l’epòca escrit per tal John Sampson[7]) e enfin tanben lo scandoromani (Suèda e Norvègia)[8]. De notar tanben qu’a existit una mena de calò occitan, uèi complètament desaparegut. Mas a la reflexion se podriá dire, çò me sembla, que lo « parler voyageur » es una lenga para-ròmani. Mas se pòt apelar aquò de « lengas » para-ròmani, vist qu’en realtat son de variantas (dialèctalas ?) d’autras lengas (espanhòl, catalan, anglés, francés…), amb solament qualques mots e biais morfologics del la lenga ròmani ?

Cal dire al passatge que los calé castilhan e catalan demoran fòrça parlats en França, e me pensi mai que non pas lo manoche. Aquel fenomene es interessant perque aquel monde qu’avián perduda lor lenga – la que parlavan quora arribèron en Espanha al sègle XV – l’an perduda aprèp un intensa repression politica e culturala (amb interdiccion de parlar la lenga) – se son de nòu trobats en França en posicion d’aver una lenga identitaria sens relacion amb la lenga parlada pels gadje del país. Es un fénòmen de clotura e de distinccion remarcable[9]. Mas entre Gitanos e Manoches se comprenon pas, enfin pas d’un biais espontanèu, a mai se de familhas mixtas existisson dempuèi lo sègle XIX.

Ara, per tornar als locutors de la romani čhib en França, es important de tornar dire que d’autres dialèctes que lo sinto i son parlats, perque son arribats tanben dempuèi longtemps, mas amb una onda fòrtas aquestas darrièras decennias, de comunautats ròms dels países de l’est (Romania, Bulgaria…), que parlan pr’aquò de dialèctes diferents (diferentas fòrmas de vlax, de calderach, de lovari, etc.…).

Caracteristicas generalas de la romani čhib

Ara me cal prene las causas de mai naut e presentar rapidament la romani čhib e son istòria, qu’es de fach l’istòria dels Tsiganes (amai se plan segur i a pas mai d’identitat entre los Tsiganes e lors lengas que en cò dels autres gropes umans). Farai pas l’istòria plan complicada dels Tsiganes, Gypsies, Boemians, Caracas, Rròms que son apareguts dins l’oèst de l’Europa a la debuta del sègle XV dabant los uèlhs estabosits dels indigènas[10]. La causa importanta, plan coneguda, es que l’estudis de la lenga a jogat un ròtle essencial, a partir del sègle XVIII, dins l’establiment de las originas d’aquel monde que se disián mai que mai venguts « de la pichona Egipta » (e puèi aital, nomenats Gypsies, Gitanos, Égyptiens…) o de Boèmia (aital Bohémiens, Bomians en occitan, etc.). De sabents (los Alemands Grellmann e Rudiger tre 1780) se trachèron en efèit que lors diferents dialectes èran clafits de mòts indians que se trapan dins los prâkrits, las lengas popularas de l’India del Nord dichas derivadas del sanskrit (mas en fach del vielh indian, que lo sanskrit n’èra pas que la forma literaria escrita). Son generalament de mots encara presents dins de lengas del nòrd de l’India fòrça parladas, coma l’indi, lo bengali, etc. Amai dins lo manoche, malgrat la germanizacion, un fum de mots venon totjorn d’aqueste primièr substrat (bal : lo pel ; kan : aurelha, bull : cuol, chero : testa, sap : serpent, Xa : manjar, etc. etc.). Aital la romani čhib es una lenga del grop lingüistic que se ditz uèi indò-arian. E aquò pas solament per lo lexic, mas tanben e subretot per de traches morfologics importants, que son caracteristics de la conservacion e de l’evolucion de las lengas neo-indo-arianas en partent del veterò-indiò-arian (es a dire per far viste del sanskrit).

En balhi una pichona tièra presa al libre de Yaron Matras[11] : la construccion dels noms abstracts per derivacion dels adjectius (sasto, en bona santat, balha sastipen) ; la formacion dels diminutius ; la construccion de noms feminins en « ni » (raï : personatge important/ rani) ; los sufixes d’ajectivacion (baxt : astre / baxtalo - astros) ; gadjo, que balha l’adjectiu gadjikano, tanben, pal, darrèr / palutno e paltuno : darrièr) ; la construccion del possessiu (me : ièu ; miro : mon) ; l’inflexion del masculin e del feminin (o / i) ; la conjugason del present, la formacion del particip amb t, d o l (bechto : sietat ; kerdo : fach ; muklho : abandonat ; dino : balhat), etc.

Los dialectes son totis tanben rics de mots que venon de la lenga persiana, del kurde, de l’armenian e del grèc. La lista des mots preses al grèc es fòrça longa (mai de 200 mots) : efta : septe ; oxto : uèit ; enia : nòu ; drom : rota ; foro : vila, per metonomia amb la plaça del mercat, etc. Totis aquels manlèus balhan d’indicacions sul percorses seguits dempuèi l’India e lo subcontinent indian cap a l’Euròpa entre lo sègle VIII e lo sègle XII.

Aquí, cal dire que los istorians son pas brica d’acòrdi entre elis : per exemple l’afermacion que totis los ròms venon de la vila de Kannauj (o Khannajo uèi dins l’Uttar Pradech) que foguèt destrusida per lo sultan afgan Mahmoud en 1018 que ne desportèt quasiment tota la populacion (53.000 personas) cap a Ghazni, uèi al centre de l’Afganistan – per aquò se vòl festejar l’aniversari de la debuta del viatge l’an que ven – es sovent criticada, almens quora se preten que seriá l’origina primièra e unenca del pòble Ròm e de la lenga ròmani.[12]

De tot biais, la causa que se pòt dire sens risc de s’enganar, es que lo sol lexic balha d’indicacions precisas sul viatge. Per exemple, dins lo dialecte manoche avèm un brave molon de mots que venon del serba (tchelo : tot ; karchima : bistròt ; puchka : fusil, etc.), o encara – aquò es interessant – entre la granda quantitat de mots que venon de las lengas germanicas, un molon de mots son tipicament alsacians (coma gufa : espingla ; kechta : castanha ; dislo : espina…)[13].

Mas se pòt pas classificar los dialèctes solament en partent del manlèu lexical. Marcel Courthiade, encargat de la lenga ròmani a l’INALCO, que coma sabètz benlèu es tanben occitanista, a prepausat una classificacion fondada sus las evolucions mòrfo-foneticas intèrnas[14]. Parla aital de tres estrats.

Lo primièr, de basa, que Courthiade apela « balkano-carpato-baltica », parlat en Turquia, en Grèça, en Albania, en Euròpa centrala e nòrd occidentala e, mas unicament dins de pichons cantons, al centre dels Balkans, que pr’aquò seriá lo punt d’origina. An aqueste primièr estrat, apartenarián tanben de parlats destacats, coma justament los dialectes sintis (e doncas lo manoche !).

Lo segond estrat, nominat « gurbet-cergar » (que son los dos dialectes concernits) format dins una zona blakanica entre Serbia, Romania e Bulgaria, marcada per d’innovacions (evolucion fonetica de –om/ –um, a -em / –im la primièra persona del passat, cf. la famosa cançon Gelem-gelem), estrat demorat mai que mai dins los Balkans.

Enfin, tresen estrat, nomenat « Kelderar-lovari », dialectes qu’en mai d’aquò presentan de mutacions foneticas recentas (dos sègles, dins des gropes establits dins los países romanofònes – los que parlan romanés, es a dire aqueste còp la lenga de la Romania) pels Calderaches (Kalderach fabres famoses, fabricaires de pairòls d’ont lor nom es tirat) e los Ròms lovara (que prenon lor nom del mot cabal en onguerés : ló, perqué vendian de cabals, unas de las ocupacions tradicionalas dels Tsiganes), que a començar de la segonda mitat del sègle XIX an emigrat dempuèi la Valachia, la Modavia, la Transilvania e l’Ongueria mai o mens dins lo monde entièr (Russia, Asia centrala, Siberia orientala, Nòrd e Oèst d’Europa, America del Nòrd e del Sud ; Africa del Sud, Australia…) e aital se pòt dire qu’aquestes dialèctes del tresen e darrièr estrat son parlats dins lo monde tot. Tot aquò fa que en Romania, i a de locutors d’aquels tres estrats (e en França, doncas, mai que mai, de la primièra – los Manoches subretot mas amb lor parlar derivat, e tanben de non germanizats coma los čuràra –, e de la tresena : Lovàra, Kalderaś…).

Cal apondre benlèu que la romani čhib es pas la sola lenga indò-ariana parlada per de monde en defòra de l’India que nomadizan o an nomadizat per far de comerci, de musica e de còps que i a, mendicar : pensi en particulièr al domari, parlat pels Dòms, Karači o Kurbati dins l’Orient mejan (Siria, Palestina, Jordania…). A Tolosa avèm una importante comunautat de Dòms refugiats de Olms en Siria – dos cent personas – que son considerats pels autres Sirians coma de caracas. Es pas un astre se lo noms Dòm e Ròm se semblan  perqué an totis dos la meteissa origina (fau apondre lo noms dels Lòms d’Armenia, que parlan lomavren e an un biais de viure similar als Dòms). Amb aquò Dòm o Dòmba en India, èra e demora lo nom d’una bassa casta de nomadas del nòrd de l’India e fòrça monde fan l’ipotèsi que los Dòm del Mièj Orient e los Ròms, e mai los Lòms d’Armenia – elis tanben musicaires – son lor descendents, amai s’an de lengas diferentas, pr’aquò totas Indo-arianas[15].

Lo grand moviment pentacostista tsigane francés, Vie et Lumière (Vida e Lutz - Djiben un Lichta en manoche), amb una vision fòrça a l’encòp essencialista e integrativa del pòble tsigane, manda de missions dins l’Euròpa de l’est, mas tanben duscas en India, per ensajar de convertir los Dòms d’India, que considèran coma de Tsiganes a plen titol, e tanben per i crear de fondacions caricativas.

Me cal dire pr’aquò qu’en França, es dins aqueste moviment pentacostista que la consciéncia lingüistica es benlèu la mai fòrta[16], perqué la lenga i es utilizada per las missions in Euròpa de l’est e perqué tanben an l’idèia d’una unitat del pòble tsigane, que la lenga n’es la pròba. Vist que lo moviment Vie e Lumière es nascut e s’es desvelopat mai que mai dins los mitans mànoches, lo sintò manòche i es fòrça present. Mas i a tanben dins aqueste moviment la tendéncia inversa, d’escafar la lenga, perqué vist que los Gitanos (dison « los Espanhòls ») e d’autres viatjaires coneisson pas, o pas mai la lenga, las amassadas (dison reunions, o en manoche samlungi) se fan en francés. A la debuta (lo moviment es nascut dins las annadas 50), dins las grandas convencions, i aviá totjorn de traductors que reviravan las predicas, en direct, en manoche, mas ai l’impression qu’aquò se fa fòrça mens que non pas dins lo primièr cinquantenari del movement. Vertat que fan de canticas dins la lenga ; se ne pòt trapar un fum sus internet.

Projècte de lenga comuna, estandardizacion, ensenhament

Per çò qu’es de las politicas lingüisticas e d’iniciativas per la lenga ròmani, m’aresti pas sul cas pietados e vergonhos de França, ont en defòra de la formacion al romani de l’Inalco, i a vertadièrament pas grand causa. Mas, a ma coneissença, dins lo monde tot, en degun luòc se tròba pas d’ensenhament de la lenga coma lenga primièra.

L’establiment d’una lenga normada es malaisit perque la diversitat dialectala es importanta, sovent exagerada, e discutida per los que trabalhan a fargar d’estandards (Courthiade en particulièr[17]). A mai s’es tròp aisit e subretot fals de parlar « d’espetament dialectal » (leitmotiv criticat per Courthiade[18]), l’especificitat que se pòt pas negar es que, pertot, la lenga es en contacte amb d’autras lengas, vist que, coma l’ai dich, sos locutors son totis almens bilingües, e aqueste contacte permanent a d’efièchs, plan segur, sul parlat e a totis los nivels (lexicologic, subretot, mas tanben fonologic e morfologic). L’evolucion, de còps que i a, es fòrça rapida : per exemple los manoches franceses perdon de fòrtas espcificitats foneticas e morfologicas qu’avian aquesidas al contacte de las lengas germanicas (per exemple las particulas mobilas, etc.).

Existisson, plan segur, de tentativas d’estabiliment d’estandardizacion de la grafia e de la lenga ela mèma, mas lo primièr problema es lo de la reconeissença per las comunautats d’aquel trabalh sovent fach per d’intellectuals tsiganes que lor sol estatut los bota en defòra de la comunautat e tanben per de gadje, qu’an segurament encara mens de legitimitat que los que trabalhan a la normalizacion de l’occitan escrit. Un autre problema es lo nivèl puslèu bas o de còps que i a fòrça bas de mestreja de l’escrit (encara uèi, fòrça Tsiganes sabon pas escriure ni mai legir o a pena legir). Enfin la diversitat dialectala e sa dispersion geografica dins de países amb de nòrmas de grafia completament diferentas.

Existisson, coma endacòmai, dos tipes de projèctes : d’estabiliments d’una nòrma generala, universala per la romani čhib ela mèma e d’estandardizacions dialectalas localas per l’escrich, generalament estrechament ligadas al sistema grafic de la lenga nacionala del país.

Per çò qu’es dels projèctes de nòrmas universalas (aquí m’apieji sul libre de Yaron Matras, p. 251 sq), cal citar lo de Vani de Gila-Kochanowski, que trabalhava en França e en francés. Prepausava de prene son dialècte de la Baltica coma basa d’una lenga comuna (« romani commune ») per la comunicacion escrita (sens pretendre fargar d’estandard), amb l’argument discutable qu’aqueste dialecte auriá preservat lo sistema morfo-fonologic mai que los autres[19]. Un autre lingüista, fòrça conegut dins lo monde anglò-saxon (es tanben un especialista dels creòls e dels pidgins) es Ian Hancok, nascut a Londre dins un familha tsigana. El a observat en America del Nòrd la constitucion d’un parlat comun per adaptacion mutuala dels locutors de vlax e prepausa de basar un estandard internacional sul vlax calderache de Russia.

Mas me cal subetot dire qualques mots sul projècte d’unificacion grafica e d’institucion d’un estandard prepausat per Marcel Courthiade. La grafia prepausada, dins son esperit, me sembla puslèu pròcha de la grafia alibertina. Es basada sus l’adopcion d’un alfabet metafonologic que permet las adaptacions dialectalas. Aquels arquegrafèmas (o abstraccions grafemicas) que son θ, q, ç, per la captacion de las diferéncias entre -te, -ke, -sa. Exemple : manqe que representa mange/ mandže ; tuqe per tuke/ tuće ; tuça per tusa/ tuha. L’arquegrafèma z pot èsser prononciat džal o žal. Aquesta proposicion es estada presentada en 1990 davant lo congrés de l’International Romani Union (IRU), qu’es una organizacion compausada a l’encòp de leaders, de militants e d’intellectuals tsiganes e es estat adoptada coma alfabet oficial. Aquesta adopcion foguèt aprèp reconeguda pel la Comission Europenca. Causa importanta, l’Union Euròpenca financièt puèi un grop per menar un trabalh d’estandardizacion que s’es dedicat subretot a fargar un vocabulari novel per los mots que macavan (lexic de la tecnologia, de la sciença, de l’administracion qu’èran preses, dins cada dialèctes, a la lenga del luòc). Per exemple se prepausa maśkarthmutno per « international » (maśkar, entre, them, país), berśivaxta per « sasons » (berš : annada, vaxti : temps, derivat praquò del turc !), o encara paśkernavni, « adverbe » (pač « prèp de », ker « far », nav « nom »). Mas lo diccionari e l’enciclopedia qu’èran prevists son pas estats faches, e gaire d’autors (un parèl solament) an acceptat de seguir aqueste modèl. Pr’aquò aquesta grafia es estada adoptada en Romania e ensenhada. Ara, sabi que Courthiade, aprèp aver fach de libres per l’ensenhament de la gafia e de l’estandard, amb entre autres un Assimil de lenga ròmani (lenga unificada), es engajat dins l’elaboracion en linha d’un cors complet de romani qu’es a man d’èsser acabat : R.E.D.-RROM, Restoring the European Dimension of Rromani Language and Culture (vesi qu’aqueste site es jos lo patronatge entre autres de la Comission Euròpenca, del ministèri francés de la cultura e de l’INALCO).

Mas pendent aqueste temps, se son desvelopadas diferentas tentativas de codificacion dins d’encastres nacionals, sovent sul model grafic de la lenga dominanta. Lo mai avançat benlèu es lo de Macedònia, ont en 1980 es estada editada una gramatica nòrmativa (Jusuf e Kepeski), basada sus de varietats parladas dins lo país (Arli e Džambazi, Sud Vlax) e que son escritura es fondada sul sisteme grafic del serbò-cròat. E aquò es çò que se fa dins maites países, coma en Tchequia e en Eslovaquia, mas alara cadun escriu un pauc coma vòl, amb lo mème problèma qu’an aquí los escrivaires patejaires, mas en mai, diferents dialèctes son en contactes, amb d’efièches d’ibridacion que son estudiats, per de monde que, de còps que i a, militan per una nòrma policentrica.

En Espanha i a quicòm de fòrça diferent qu’existís : es la creacion d’una varietat de ròmani a l’usatge dels cale per un menaire del moviment de contestacion gitano que se sona Juan de Dios Ramirez-Heredia[20]. Se tracha, en partent de manlèus a diferents dialèctes romane de fargar una lenga neo-ròmani que pòsca èsser integrada dins un environament castilhanizat, en daissant tombar de traches morfologics tròp esluenhats coma las declinesons que se son mantengudas mai o mens endacòmmai. L’escritura, sens signes diacritics, es basada sul còde grafic del castilhan.

Segond Yaron Matras, que seguissi aquí de clucons, vist ma manca de competéncias sul sicut, la melhora capitada d’estandardizacion locala s’es facha en Autricha en favor del roman, varietat de romani en dangièr. Es un projècte desvelopat a l’universitat de Graz dins las annadas 90 (jos la direccion de Dieter Halwachs) amb la cooperacion de la comunautat dels locutors. An fargat un sistèm ortografic referenciat sus lo de l’alemand, e basat sus una enquesta entre los locutors per saber qualas foguèsson lors preferencias coma règlas d’ortografia. Aquò balha un sistema coerent e omogenizat que pren en carga tanben los manlèus de l’alemand (schpita per spital : ospital, per exemple).

De tot biais l’immensa majoritat de las produccions escritas es basada sus de referéncias dialectalas localas e expleita lo sistema grafic de la lenga dominanta. Mas Matras observa tanben que s’es botat en plaça d’un biais espontanèu un « common written romani » sus internet caracterizat per una granda flexibilitat dialectala e la recerca de compatibilitats ortograficas per permetre la comunicacion entre de monde qu’an pas de lenga comuna en defòra de la lenga romani. Aquò, çò ditz, balha mai de fòrça a las tendencias, al jorn d’uèi, a de codificacions decentalizadas e pluralistas[21].

Mas al nivel de l’educacion, quasiment tot demora de far, malgrat la seria de resolucions adoptadas dins las annadas 80-90 pels organes del Conselh de l’Euròpa, que demandavan als governaments nacionals de prene en carga l’ensenhament de la lenga ròmani. A l’ora d’ara, i a pas que tres países que reconeisson oficialament la lenga ròmani coma lenga minoritaria : Finlandia, Autricha e Macedònia. D’autres países, qu’an ratificat la Charta europenca de la lengas regionalas e minoritarias, an botat la lenga ròmani dins lor lista de lenga minoritarias reconegudas (Olanda, Alemanha, Suèda), e qualques autres an solament pres de disposicions per la produccion d’esplèches per l’ensenhament de la lenga (Bulgaria, Romania, Tchequia, Norvegia e Italia), mas es pas per aquò, çò ditz Matras, que lo trabalh foguèt plan fach e acompanhat d’una vertadièra politica d’ensenhament de la lenga ; se’n manca fòrça ! Pr’aquò, aurètz notat que nòstre país es absent de totas las tièras e aquò es pas un oblit, coma vos podètz figurar.

La lenga partejada. Presentacion per Joan Francés Courouau del libre publicat jos sa direccion : La Langue partagée. Écrits et paroles d'oc, 1700-1789, Librairie Droz, 2015.

(Aquesta presentacion foguèt seguida d’une discussion qu’ai ensajat de résumir).

Ostal d'occitania, Tolosa, dimècres 26 d’abrial de 2017

Resumit de la presentacion de J. F. Courouau

Aqueste libre collectiu demandèt fòrça trabalh e implicacion de la còla (Felip Gardy, Xavier Bach, Pèire Joan Bernard, Joan Cristòf Maillard, David Fabié e lo quite Courouau, autor de l’introduccion, de la conclusion critica, e de pas mens de tres capitols). Joan-Francés rend omenatge a J. C. Maillard que defuntèt pauc de setmanas aprèp la publicacion del libre.

L’imatge puslèu negatiu de la literatura d’òc del sègle XVIII dins las qualquas istòrias de la literatura occitana : las escritas per Jean-Baptiste Noulet, Charles Camproux, Christian Anatole e Fausta Garavani. Dins aquelas istòrias, plan pauc de paginas son dedicadas a aqueste sègle, marcat segond totis los autors per una pèrda importanta de qualitat literari. Lafont parla de decadéncia e fa lo raprochament amb l’atonia occitana dels sègles XIV e XV.

Tòca del libre : mesurar l’ample de la creacion occitana del sègle en cercant l’exaustivitat, e aquí la resulta foguèt susprendenta : lo corpus es en efèit fòrça larg, quantitativament es un grand sègle de produccion d’escriches literaris occitans. Aquesta creacion se fa dins una societat prigondament bilingüa. Sus aquel fach, la documentacion manca pas : l’enquesta de l’abat Grégoire, e un fum de contemporanèus que fan de remarcas sus l’emplèc de la lenga. Aquí la distinccion entre compreneson e expression es importanta. D’ara en davant es possible de viure en país d’òc sens parlar ges d’occitan. Lo progrès de la francofonia activa es indiscutable. Mas demora malaisit de pas res comprene a çò que se ditz. Cas del cavalièr (« chevalier ») de Fonvieille, de Tolosa, que sos parents volián en far qualcun que parlariá pas que francés : « Le patois de ma ville natale était interdit dans ma maison paternelle où je fus nourri d’abord par ma mère et ensuite, sous ses yeux, par une villageoise à laquelle rien ne fut plus pénible que l’obligation de ne parler que le français. A l’âge de dix ans, lorsque je fus envoyé au Collège Royal, je me trouvai très mal à mon aise avec mes jeunes camarades ; ce ne fut qu’après quelques mois de fréquentation que je pus les comprendre et balbutier leur jargon, que bientôt je parlais comme eux… », Mémoires historiques, 1824, I, p. 34.

Occitanofònes monolingües : n’i a a la campanha, mas tanben a la villa. Cf. l’afar Calas, ont vesèm que la serviciala de la familha Jeanne Viguier paralava pas ges francés.

Entre los dos, un fum de monde bilingües ; en partent d’una capacitat estrecha, redusida de parlar francés duscas a un bilingüisme equilibrat.

Los elèits podon mestrejar completament lo francés, l’escrire perfièchament e parlar mai que mai occitan. Cf. enquesta Grégoire, Amis de la constitution d’Auch : « L’usage de la langue française n’est non-seulement pas universel, mais encore il est fort rare de voir terminer une conversation, même entre les gens de meilleur ton et les plus instruits, qu’il ne s’y soit glissé un peu de patois […] si l’on préfère le patois dans les villes, dans les cercles les mieux choisis, l’on concevra aisément ce qu’il doit être à la campagne. Le paysan, soit riche, soit pauvre ; l’avocat, le notaire, le monsieur, le ci-devant noble, le curé lui-même, tout le monde parle patois. Ces gens-là ont bien tous un peu plus ou moins d’usage de la langue française, mais ils se sentent gênés en la parlant ; ils ont plus de facilité à s’exprimer en patois » (Gazier, 1880, p. 83). Aital, vesèm que i a una occitanofònia dels elèits, tant coma i a una francofonia del pòble.

Question de la denominacion de la lenga : « lenga d’òc » es una denominacion saberuda, puslèu rara, per contra çò que domina son las denominacions ligadas a un territòri : provençal, gascon… la Gleisa coneis pas que « vulgaire ». Exemple d’un tèxte escrich per un provençal ont l’autor parla a l’encòp de « patois » e de « langue provençale ». Un autre, Court de Gébelin, publica un ensaj titolat : Essai sur la langue gasconne, composée de plusieurs dialectes tels que le toulousain ou langue mondine, le nimois, le provençal, le limousin et le béarnais. Per los contemporanèus, los concèptes de « lenga » e de « dialècte » son pas arestats, e aquò lor empacha pas d’escriure la lenga e amai, de còps que i a, de la defendre. Es lo mot de « patois » que, pr’aquò, domina, per indicar (e aquò èra pas brica lo cas encara al sègle XVII) solament las lengas regionalas (cf. Encyclopédie : « Langage corrompu, tel qu’il se parle dans presque toutes les provinces… On ne parle la langue que dans la capitale… »). La denominacion « patés » es utilizadas per d’autors magèrs coma l’abat Fabre ou Glaudi Peyrot. [J. Sibille fa remarcar l’excepcion de Boissier de Sauvages que ditz « languedocien »].

Progrès de l’istòria literaria occitana, mai que mai dels trobadors, al sègle XVIII. Las invencions de Cesar de Nostredame son interrogadas e un vertadièr trabalh de filologia comença a se far, mas fòrça timidament : cf La Curne de Sainte-Palaye, mas que tira gaire de son trabalh e l’abat Millot (Histoire littéraire des troubadours, 1774), que fa una edicion dels trobadors, ça que là en francés. Aqueste libre descadena una polemica nacionala sus la superioritat dels trovaires de lenga francesa suls trobadors.

Los genres :

N’i a que se tròban pas : cap de tragèdias, cap de pròsas d’idèias… aquí se podriá evidentament parlar de diglossia (amai se lo concèpte, per Courouau, aplicat a la literatura es limitatiu).

La poesia es lo genre lo mai representat. Avèm un nombre incalculable de poesias dins lo sègle XVIII. Question que lo tafura : creacion populara de poesia en occitan ? Rares testimoniatges. Courourau crese pas a l’improvisacion : los quites auròsts (declamacion funèbra dins Val d’Asp) que demoran (los de Marie Blanque) semblan elaborats per l’escrich. Trobam de causas, quora de poèmas faguèron l’objèctes de perseguidas en justicia : poesias carnavalescas, chavirari… Un pastre, totjorn de la Val d’Asp, Jean de Priat autor de cançons, utiliza un sistema di rimas interioras coma dins la poesia basca que son modèl son las cançons de Cyprien Despourrin, qu’es un notable quescriu de pastoralas. I a una poesia populara mas en continuitat amb la poesia praticada pels elèits. Las formas son las mèmas : per exemple la satira que siá populara o pas.

Çò qu’avèm es una quantitat enorma de poesias escrichas per l’elita alfabetizada bilingüa que pratica los mèmes genres que se pratican en francés al mème moment : poesia que celèbra d’eveniments politics, actualitat a l’entorn de la familha reiala, etc. Poesia mondana, cf per exemple Joan de Cabanas (Jean de Cabanes), del mitan parlàmentari d’Ais, qu’escriu per una societat causida. De genres son mai praticats qu’en francés coma lo genre naratiu comic. Mas çò que mòstra l’antologia a pèna pareguda (publicada tanben per Courouau : Le Rococo d’Oc. Une anthologie poétique 1690-1789, Tolosa, PUM, 2017) es qu’aquestes autors espleitan los mèmes genres e cultivan la mèma escritura que los autres autors de poesia a l’escala non solament de França, mas d’Euròpa tota. Mas çò que los ditinguís es la plaça de l’oralitat, fòrça mai importanta en cò dels autors occitans : insercion de la paraula populara dins un encastre sabent e grand usatge del dialòg. Courouau remanda al concèpte d’« oralitura », fargat per Ph. Gardy, mescla de literatura e d’oralitat.

Corpus impressionant de teatre (capitol escrit per Gardy) : pèças per lo temps de la festa (carnaval…), pèças religiosas, d’autras ligadas a l’actualitat politica e puèi un teatre literari de portada mai nauta (se tracha de s’egalar als modèls franceses : Joan de Cabanas, Joan Baptista Fabre, Joan Baptista Coye, etc.). Preséncia del bilingüisme dins aquelas pèças, que reverta l’evolucion de las praticas. Gardy destria doas menas de bilingüisme : de consent (« d’acquiescement »), ont l’autor accepta aquesta evolucion e ne rend compte d’une biais neutre e un bilingüisme que vòl suscitat lo refus dels spectators facia al personatge occitanofòne que tradís en parlant francés (de veser aquí la sesilha assegurada per Aurelia Lassaca de febrièr de 2016 dedicada al personatge del franchimand).

De notar la preséncia d’un genre particulièr, l’operà, amb l’obra de Mondonville, Daphnis et Alcimadure (1754), rapresentat dabant lo rei à Fontainebleau (que l’aimèt), amb la polemica que seguiguèt sus la legitimitat de l’occitan sus l’empont (dins la dralha de la Querelle des bouffons, a prepaus de l’italian).

Aquò nos pòrta a la cançon, estudiada dins aqueste libre per Xavièr Bach e Pèire-Joan Bernard, amb dos domènis d’activitat : la cançon profana e la religiosa. I a de tubes de la cançon occitana coma Lo Bèu Tirsis, estampat amb diversas versions etc.

Puèi avèm la pròsa… Felip Gardy, dis un article, parla de la « pròsa impossibla »[1]. Aquò es estonant : i a fòrça lengas minorizadas en Euròpa ont lo genre mai praticat es la poesia e pas, o gaire, la pròsa. Existís pr’aquò e l’exemple mai famos es lo de Joan l’an pres de l’abat Fabre.

Long capitol dedicat a la lexicografia, als diccionaris que participan a la visibilitat de l’occitan e tanben al progrès de la coneissença de la lenga. Lo sègle XVIII es fòrça positiu : son repertoriats pas mens de 55 diccionaris, manuscrits mas tanben estampats. Lo mai conegut es lo de Boissier de Sauvages (1756 e 1785). Cal tener compte tanben dels libres sus la correccion dels « gasconismes » per « purificar » lo francés dels meridionals.

 Enfin Courouau insistís sus sa conclusion qu’es una mèna de responsa a un article de Joan Pèire Chambon de 2013[2], que torna prene un article de Lafont de 1987 sus la discontinuitat de l’istòria literaria occitana. Per Chambon, d’un costat i a una literatura medievala, puèi i a una literatura a partir de la creacion del Felibrige (1854) que l’occitanisme n’es un perlongament. Entre los dos, i auriá pas que de « jos-formacions » de la literatura francesa, perqué los modèls son totis manlevats a la literatura francesa e apartenan a la literatura francesa. Abans de respondre, Courouau ditz cossí es estat impressionat per la quantitat e la qualitat del material trobat pel sègle XVIII (efièch de massa), amb una produccion fòrça mai importanta dins la segonda partida del sègle, que se pòt explicar per la polemica a l’entorn de Daphnis et Alcimadure e la taben, benlèu, sus l’istòria dels trobadors (Histoire littéraire des troubadours). Cossí l’interpretar ? Primièra ipotèsi : amai sens nom propria, aquesta lenga e aquesta cultura, portada sus la plaça publica nacionala, ganha una mèna de legitimitat. Segonda ipotèsi : los meridonals se sasisson d’aquèla matèria pas necessariament en reaccion a, mas d’un biais positiu, amb una mena de consciença istorica. Ara, per respondre a J. P. Chambon. Es qu’avèm aquí un sistèma literari incomplèt ? La nocion de « sistèma literari » (Alain Vaillant) e mai precisa que la de « literatura », perqué se demanda çò que fa una literatura ? D’autors ? N’avèm a bodre. Tanben de legidors e d’auditors, que ne podèm tornar trobar las traças. Avèm d’intermediaris, d’estampaires especializats dins aquesta mèna de publicacion, de copistas de manuscrits (coma en francés : lo sègle XVIII es lo sègles dels manuscrits). Çò qu’avèm pas es una Institucion literaria e d’institucions de promocion de la lenga e de la literatura (pas d’academias, etc.). Sustot avèm pas un sistèma d’evaluacion e de comentari ; avèm pas de critica (levadas qualquas excepcions, coma Peyrot qu’ajèt un compte rendut dins Le Mercure de France). Avèm doncas pas un sistèmi literari complet. [J. Ginestet : incomplet per rapòrt a que ? Mas primièr, lo modèl francés es pas lo modèl unenc de çò que s’escriu en occitan : i a d’influéncias de l’italian, del castilhan…].

Mas i a quicòm de mai important : podèm veser que Provença foncciona coma un monde quasi separat del demai de l’expression occitana. Mas en fach es mai complicat qu’aquò. Per Provença, los modèls son majoritariament franceses mas tanben italians (La Pate enlevade ispirada per la Secchia rapita d’Alessandro Tassoni, parodia de la Gerusalemme liberata de Tasso). E, en fach, se pot constatar tanben la preséncia de Godolin dins las bibliotècas privadas en Provença : lo Ròse es pas una frontièra estanca. I a de fogals (tolosenc, bearnès, provençal… cf. Lafont), existís un espaci de comunicacion : Nimas e Montpelièr ont vesèm de tèxtes provençals que son legits. Las cançons tanben circulan d’un espaci a l’autre (Lo Bèu Tirsis er exemple, los Nadals le Sabòli, etc.).

Enfin, darrièra causa : malgrat l’abondància d’aquela creacion, i a un sentiment de perdia de la lenga, la lenga se perd e perd subretot en qualitat : perqué i a de mai en mai de francismes (es per exemple çò que dison las responsas a Grégoire, subretot, çò dison, dempuèi 40 ans !). Mas encontram de francismes que uèi digun diriá pas ! I a una paur fantasmatica de la mòrt de la lenga amb l’idèia fòrça discutibla que l’occitan es manjat de l’interior pel francés. Question : la vitalitat d’aquesta creacion s’explica per aquel sentiment de perdia ?

Equivaléncia establida entre patéss, pòble, oralitat, ruralitat… e francés, lenga, elèits, escritura, urbanitat. Per Grégoire, l’occitan es la lenga del campestre alara que tota aquesta produccion es urbana !

Discussion

Joèla Ginestet : compren pas perqué se parla totjorn per la leteratura occitana de son estacament exclusiu als modèls franceses, vist que trobam tanben de modèls italians, castilhans, latins… e occitans (Godolin per exemple) ! Amai cal explicar perqué, tant de còps, los modèls son pas seguits : per exemple l’abséncia de pròsa d’idèia, vòl dire que sus aqueste sicut, lo modèl es pas estat seguit.

J. F. Courouau : Mas n’i a pas tant qu’aquò tanpauc dins las autras lengas d’Euròpa de pròsa d’idèia ! Lo francés es dominant dins aqueste camp. Sus la question del modèl, Daniel Fabre disiá qu’es pas possible d’escriure sens aver un modèl. Los tèxtes auto-biografics del sègle XIX an per exemple dos grands modèls : lo modèl Jansemin e lo modèl Mistral. Se pòt pas escriure ex nihilo e aquò val tanben per los escrivaires franceses.

Joan Sibille : A prepaus de la francisacion de la lenga dins lo teatre, creses pas qu’aquò es volontari e qu’es destinat a de monde que comprenon pas forçadament plan l’occitan e se vòl lor facilitar la compreneson ?

J. F. Courouau : òc, aquò es una ipotèsi pel teatre escrit, mas l’Istòria de Joan l’an Pres lo montra plan, i a l’existéncia de registres de lenga e lo francisme fa part del registre naut. Lo mème personatge pòt utilizar lo francisme amb un interlocutor e la forma occitana per parlar amb qualcun de’n bas.

J. Sibille : Es un pauc çò que ditz Tourtoulon (1873) per lo Creissent : destria dos registres pel « patoès », un prestigios mai pròche del francés e un mai occitan qu’es mens prestigios.

J. F. Courouau : Exemple trobat per Sauzet dins Joan l’an pres : lo narator, l’autor que parla e ditz « un soèr » (forma nauta francizada) e aprèp lo personatge de Joan l’an pres ditz « bon vèspre ! ».

P. Sauzet : Aquò mòstra que la lenga de Fabre es mai afrancezada qu’aquela que met en scèna a cò d’un pelucre coma Joan l’an pres. Mas es lo contrari de çò que fa lo parlar popular que utiliza « bon soèr » per la salutacion (perqué marca la cortesia, etc.) e « vespre » dins de situacions descriptivas. E aquò mòstra la vitalitat e la circulacion de la lenga : l’occitan es pas solament en situacion de se far rosigar pel francés e de conservar una diferéncia acquesida que renovela pas. Se podon observar d’evolucions dins la lenga entre lo sègle XVII e XVIII que se pdodon pas explicar coma la resisténcia o pas a la francisacion ; i a tanben d’evolucions internas autonomas, çò que supausa una circulacion e una organicitat. E la literatura es aquí coma la lenga. Lo Felibritge mòstra una contradiccion entre la lenga « nacionala » e la lenga sociala, çò que se vei deja en cò de qualcun coma Boissier de Sauvages que ditz pas nacionala, mas la lenga propra dels aristocrates es l’occitan e la lenga sociala, mestrejada o pas es lo francés e volon pas parlar coma de pelucres perqué an pas encara los esplèches filologics nacionalistas que vendran aprèp. Se pòt far la compareson amb lo tchèc del sègle XVIII qu’èra clafit d’alemand e caldrà esperar lo sègle XIX e de gramaticians, de lingüistas per justificar la lenga propra. Boissier o Fabre avian pas aquels esplèches e Fabre legissiá sas obras a la bona societat aristocratica de Montpelièr. I aviá una complicitat assumida que i a pas de mot per la dire (la benlèu de çò que Lafont apèla « nacion primaria »).

J. Ginestet : Una manca per l’occitan es qu’avèm cap d’entresenhas sus las bibliotècas dels autors abans Mistral.

J. Sibille : Avèm de corespondéncias ? disi aquò perqué pensi a la lètra de Sade a la domaizèla que li apreniá lo provençal.

J. F. Courouau : ne coneissi pas : al sègle XVIII existís quasiment pas ; la lètra de Sade es una excepcion. Se tròban de frasas dins de lètras en francés, mas de corespondéncias en occitan, non. Yves Castan mòstra que dans las prisons, quora un prisonièr voliá corespondre amb son amorosa, demandava a qualcun que sabiá escriure e utilizava en francés totis los formularis amoroses. Arribava a l’amorosa e debiá èsser revirat en occitan.

J. P. Cavaillé : se volèm utilizar lo concèpte de « sistema literari » lo cal istoricizar e localizar ; es en fach lo modèl francés a partir del sègle XVII aprèp la creacion de l’academia francésa. Mas vertat qu’aqueste modèl se pausa e s’impausa e avèm totjorn uèi lo problema de la manca de critica.

Quicòm mai a prepaus de la recerca de la poesia populara occitana amb l’idèia que i a una circulacion entre lo bas e lo naut ; la recerca que cal far es la, fòrça malaisida, de la poesia orala, cantada mai que mai. Se sap melhor per exemple en Italia, ont son de modèls nauts que son estats investits per de monde que sabian quitament pas legir, mas qu’an acquesit l’endecasillabe a l’aurelha e de còp que i a de milièrs de verses de poesia sabenta (Dante, Tasso, Ariosto, Marino). E aquel exemple nos fa pausar la question de l’improvisacion (e cal pas doblidar que lo sègle XVIII foguèt lo sègle de l’improvisacion, en Italia, mas tanben en França), e l’ipotèsi simplòta que podèm far es, vist que ne trobèm de’n pertot a l’entorn (Catalonha, País Basc, Galicia, Italia…), de cercar quicòm de comparable per l’Occitania ont las traças semblan pas tant nombrosas.

Courouau : lo paire de Jansemin èra analfabet e fasiá de cançons, de poèmas cantats de charivari, per carnaval, etc. doncas èran necessariament improvisats, mai o mens.

Vaquí, un còp de mai, per fenhantisa e manca de temps, lo tèxte de ma presentacion al seminari. Merceji subretot Domenge Blanc e Bénédicte Bonnemason que m’an bravament ajudat dins aquesta pichona enquèsta.

Perque l’antropologia autoctona de Daniel Fabre demorèt sens avenir ? Reflexion sus la separacion en França entre patrimòni etnologic e patrimòni lingüistic

L’antropologia auctotona, de qu’es aquò ?

La nocion d’antropologia autoctona es estada elaborada per Daniel Fabre e Jacques Lacroix (son bel fraire) en estrecha ligason amb lor trabalh de collectatge de contes e d’enquèsta etnografica collectiva dins lo país de Sault (Pirenèus audencas), a comptar de 1969 (aprèp la mestrèsa de Daniel Fabre sus Joan de l’Ors, publicada aquela l’annada dins la revista Folklore gestida per Nelli a Carcassona). D’aquel trabalh sortiguèron un fum d’articles e los dos volumes de la Tradicion orala del conte occitan, amb dins lo primier volum (paregut en 1975 dos ans aprèp lo primièr) une tentativa de contextualisacion etnologica totala d’aquesta tradicion orala dins lo país de Sault e d’elements de teorisacion de çò que Fabre e Lacroix volián dire per antropologia autoctona. Mas aquels elements, tals coma se trapan dins lo libre, son pas novèls : venon quasiment totis d’un article-manifeste programatic del 1972 (totjorn escrit a doas mans amb Lacroix), publicat dins las Analas de l’IEO e titolat (l’article es en francés) « Per una antropologia occitana. Proposicions per la decolonisacion de l’antropologia »[1]. Dins aquel article se parla d’« antropologia indigèna » mas es la mèma causa, tant coma çò que sonan tanben « antropologia de l’interior » o, simplament, « antropologia occitana ». Es lo fruch d’una reflexion diriái en mème temps metodologica e fòrça engatjada dins l’occitanisme d’aquelas annadas, dins una dralha que se vòl espressament « nacionalitari » (mas pas « nacionalista », es una distinccion importanta que ven dels escrits de l’Egipcian Anouar Abdel-Malek que faguèt una critica marxista del colonialisme cultural e donca tanben scientific, fòrça abans la d’Edward Saïd)[2]. En fasent la promocion del « desvelopament d’una antropologia de l’interior menada per de cercaires indigènas », volon participar activament a la decolonisacion dels Occitans, mas tanben e en primièr a la decolonisacion de lor quita disciplina, l’antropologia, dins la mèma perspectiva que d’antropològs de las societats dichas primitivas dins las mèmas annadas (Robert Jaulin en particulièr). Mas la nocion me sembla èsser subretot l’aclimatacion europenca de çò que s’es praticat dempuèi quasiment la debuta de la disciplina en America, es a dire, la Native anthropogy, l’antropologia faita pels natives, pels indigènas[3]. Un article sul sicut de l’American, Delmos Jones, paregut en 1970, coneissiá una granda difusion[4]. Per Fabre e Lacroix la nocion d’antropologia autoctona èra inseparabla d’una reflexion sus las relacions intrinsècas entre la produccion de saber (de sciéncia), los rapòrts inegalitaris entre las lengas (quora per exemple la lenga del saber es pas e pòt pas èsser la lenga parlada pel monde estudiats, pel monde objèctes de saber) e los rapòrts de poder de tota mèna (mas mai que mai politics) que s’exprimisson dins e per la diglossia[5].

La pratica de la lenga dins l’antropologia autoctona

Vau pas aquí tornar prene la partida de ma reflexion qu’ai expausada al collòqui Fabre que s’es debanat i a pauc de temps al Miralh[6]. Per resumir, dirai que çò que legitima principalament la reivendicacion de l’estatut d’autoctonia e d’interioritat, es mai que mai fondat sus la coneissença aprigondida de la lenga e del partatge d’elements importants de sociabilitat e de cultura amb los estajants indigènas[7]. En efèit, per lo demai, aquels antropològs autoctònes, se son plan dins una relacion de proximitat geografica, amai per Lacroix d’origina, reconeisson venir en fach de’n defòra, de la vila (Carcassona) e son d’una autra condicion sociala, superiora (pichona borgesia joves estudiants e professors)[8]. Segurament aquò marca una diferéncia prigonda qu’analizan dins lo libre, pr’aquò mòstran tanben qu’aquesta diferéncia, gracia al partatge de la lenga (e aquí son fòrça lenhs de las analisis de Bourdieu sul sicut dins la mèmas annadas[9]), empacha pas una comunicacion de qualitat per pas dire una relacion d’intimitat culturala e emocionala (qu’abalís pas la diferéncia sociala çaquelà).

Dins lo libre, Fabre e Lacroix trantalhan pas a escriure : « Se caliá aver pas qu’un tipe de competéncia, insistariam sus la perfiècha coneissença lingüistica tant de la lenga occitana coma de sos micrò-dialectes »[10]. Aquò es fòrça important : Fabre e Lacroix avián una vertadièra competéncia en dialectologia ; an trabalhat amb e per Joan Séguy, an co-escrit un article amb lo quite Lafònt, e se pòt dire qu’una partida de lor trabalh es de dialectologia o puslèu de sociolingüistica. Per exemple, dins La tradicion orala del conte occitan deploran lo marrit nivel dels etnològues intervents dins de terradors occitans[11]. Dins un film d’entreten realizat en 2016 per Alain Morel e Nicolas Adell, Daniel Fabre torna dire que la preocupacion per las nocions de plurilingüisme e de diglossia[12] (al sens dels « rapòrts inegalitaris entre lengas ») èra « una entrada critica al respècte de l’etnologia de la França coma se praticava jos la nauta autoritat del Musèu dels Arts e de las Tradicions Popularas ont, al fons, òm se preocupava quasiment pas de las lengas o dels dialectes que parlavan lo monde, del moment que parlavan un pauc lo francés »[13]. Es la mestrèsa de la lenga e son partatge amb los contaires que rendèt possible la remirabla collecta de contes dins lo País de Sault, coma zo ditz dins lo mème film : « Tot lo monde disián que la literatura orala existissiá pas pus. Van Gennep escrich totjorn dins sas enquèstas que ‘la literatura orala narativa es desapareguda’ ». Al moment del depaus de son subjècte de tèsi al Musèu dels arts e tradicions popularas, encontra Marie-Louise Tenèze, la granda iniciatriça del catalòg del conte francés, que li ditz que tot aquò es plan acabat dins lo sud de la França : « aviá ausit cinq o sieis contes en Aubrac per un contaire occitan que de tot biais podiá pas seguir, perque parlava en occitan, puèi caliá los transcriure aprèp, etc. li en aviái d’alhors revirat qualques uns… ». Pr’aquò, apondiá, « aviái l’astre dins Pirenèus, d’aver de contaires qu’èran de còps que i a de gènis […] de personas completament excepcionalas »[14], e èra plan evident qu’aquels encontres, amai aquesta frequentacion assidua dels contaires – de Pèire Pous en particulièr – èran condicionadas per la perfiècha mestrèsa de la lenga sul terrador.

« En França se parla francés »

Mas cal plan se rendre compte qu’aquesta proposicion metodologica que consistís a faire de la lenga lo medium primièr de l’enquèsta antropologica, amai, d’un biais, de’n faire sa quita matèria, èra pas quicòm d’aquisit. Fabre e Lacroix zo dison dins lor introduccion a las Communautats del Sud : « Lenga occitana e antropologia del domeni occitan mantenon en fach de relacions curiosas. La coneissença de la primièra subretot, promoguda per los quites Occitans, es fòrça rica, solida, desvelopada, dejà largament orientada cap a una aplicacion, sovent portaira de camins teorics novels, la seconda se confessa pas qu’exepcionalament coma tala, e en defòra d’una novèla generacion de cercaires autoctònes, souvent formats a la dialectologia, plan distorians o d’etnològs acceptan lo postulat qu’« en França se parla francés » e fan repausar sus el lor pratica de recerca »[15].

Daniel Fabre zo tornava dire encara en 1977 al collòqui de Paris organizat per Georges Condominas e Simone Dreyfus-Gamelon. En fach, èra lo pòrta paraula d’un grop de trabalh tolosenc[16]. En fasent referéncia a la pratica dins aquel temps fòrça espandida de las monografias de vilas e de vilatges, Fabre se planh que « dins 90 % dels cas », la « somission constanta a l’ideologia nacionala […] pòrta a un vertadièr embòrniament del cercaire davant la diferéncia culturala »[17]. Aital, « L. Wylie que descriu lo Rossilhon en Vauclusa menciona a pena l’existéncia de la lenga provençala e analisa pas jamai sa relacion al francés. Lo mème embòrniament se torna trobar dins los trabalhs mai pesugament scientifics ont, a la rigor, lo dialecte local es descrich come una lenga, mas abstract de totis los rapòrts socials »[18]. Ditz tanben : « se volèm plan reconeitre […] que la situacion lingüistica es un luòc privilegiat de reconeissença de la dominacion culturala tant coma de la dominacion de classa, seriá desirable que la micrò-monografia se pause tanben aquesta question »[19]. En realtat, en parlant pas que « la lenga de l’Estat », lo cercaire fa pas que reprodusir « dins sa pratica la relacion de dominacion ». Dins aquesta critica radicala de las praticas monolingüas en etnografia, que justament aquel jorn, davant el, n’i aviá de defensaires acarnassits, la nocion de diglossia – manca pas de remandar a las escòlas de Barcelona e de Montpelhièr –, apareís coma quicòm de completament essencial : « la diglossia del fach que caracteriza la màger part de las minoritats nacionalas dels países industrializats (e que lo monde contunhan a nomenar bilingüisme coma se los rapòrts entre las lengas foguèsson egalitaris) justifica l’ignorància mai o mens generala de las lengas minoritarias, […] la causa es particulièrament clara en França ont un fum de cercaires se contentan del francés veicular, a la diferéncia dels vielhs folcloristas qu’avián per la màger part aquesta competéncia ; la tendéncia comença a pena a s’inversar uèi »[20]. E en defòra dels sols etnològs, se regausís tanben del « retorn a la lenga dominada de las franjas las mai escolarizadas de la populacion minoritaria »[21].

« terrorisme occitan »

Fabre se mostrava doncas, coma tant d’autres dins aquelas annadas, un pauc tròp optimista, mas cal tanben prene en compte la dimension agonistica, amai provocanta d’aquesta presa de paraula a Paris. Trantalha pas a joslinhar per exemple que l’enorma majoritat dels antropològs era (e demora ?) parisenca e fasiá remarcar cossí podiá èsser trucanta l’acusacion de « racisme anti-parisenc » per los que, coma el, s’ocupan de las minoritats etnicas en França[22]. Enfin, aprèp aver enonciat una seria de proposicions per una « antropologia de las minoritats »[23], termina en disent « que dins la mai granda majoritat dels cases aquesta antropologia es definida e praticada per de cercaires autoctònes que son engajats – a diferents gras – dins las lutas nacionalitarias[24]. Es pas nascuda d’una evolucion interna de l’antropologia en general mas puslèu d’una novela exigéncia politica ; la decolonisacion, lo mes de mai de 68… son estats d’etapas importantas dins aquesta presa de consciéncia »[25]. Se podiá pas èsser mai clar, e la discussion que se trapa en partida dins los actes del collòqui foguèt fòrça orajosa. Jean Guilaine se souven qu’aqueste jorn « dos ou tres intervenaires […] avián parlat d’un vertadièr terrorisme occitan »[26]. Los actes mostran que dos d’entre elis se creguèron oblijats de defendre la qualitat de lor etnografia monolingüa, respectivament dins los mitans judeo-alsacian (Fredy Raphaël) e breton (Pierre Gouletquer)[27]. Lacroix, a pena tornat d’Espanha ont èra partit dejà dempuei d’annadas, prepausèt finament, en responsa al breton francofòn, una contra-espròva per establir se la pratica de la lenga minorada balhava una melhora competéncia scientifica per la coneissença de las societats en question : la compareson dels resultats d’un etnològ bretonejant amb los d'un autre, coma el, unicament francò-francés[28].

Malurosament cal constatar que çò que semblava dins aqueste temps un moviment en plèna assencion, un començament, una espelida, èra deja prèp de sa fin.  Quasiment cinquanta ans mai tard, gaire es cambiat, almens se nos arrestam a las produccions universitarias ; la magèr part dels istorians e, benlèu un pauc mens, dels rares etnològs e etnomusicologs de profession que trabalhan encara sus la França rurala del sud an sovent pas gaire o ges de coneissenças linguisticas e contunhan mème de còps que i a d’utilizar en tota inocéncia lo mot de « patès », quora son portats a far qualque allusion als parlats locals. L’ai trobat per exemple dins los escrits d’un ex-conselhèr a l’etnologia (Michel Rautenberg), dins un article de 2003, ont s’estona qu’un « patejaire » de Die, en Provença, pòsca èsser tanben un òme modern e dubert ![29]

Partiment

Es aquí que podèm me pensi constatar un partiment, una separacion drastica, dempuèi la debuta de las annadas 80, entre la recerca universitaria en etnologia e antropologia e lo trabalh fòrça important que se debanèt e que se debana encara lo mai sovent (mas pas totjorn) dins un encastre associatiu e amb una tòca de militantisme cultural, per d’actors, elis, occitanofònes. E es mai que temps de reconeitre que son elis qu’an relalizat pendent tot aquel temps la part màger del trabalh d’etnografia qu’es estada facha : pensi a la Talvera de Còrda, pensi a Al Canton de Bedel, a d’iniciativas localas dins l’encastre de IEO, etc. Pendent qu’a l’universitat l’etnologia e l’antropologia de la França developavan de cantièrs novels, sus la vila, l’industria, lo patrimòni, etc. mas en virant completament l’esquina, justament, al patrimòni lingüistic. Aquel partiment e aluènhament es la marca de l’escac de l’antropologia autoctona occitana a s’establir durablament dins las institucions de recerca. D’aqueste punt de vista, la carrièra de Daniel Fabre (la tanben de Jacques Lacroix, pr’aquò fòrça diferenta) me sembla exemplaria o puslèu simptomatica : lo tipe de recerca, engajada dins e per la lenga, amb la fòrta carga reivendicativa que l’acompanhava capitèt un cort moment a se balhar d’estructuras dins l’encastre de las institucions de recerca (al CNRS e a l’universitat Paul Sabatièr, amb lo RCP (Recherche Coopérative sur Programme) n° 323 sul País de Sault (1970), puèi en relacion amb l’Escòla dels Estudis Nauts en Sciéncias Socialas (EHESS), amb la creacion del Centre d’Antropologia de las Societats Ruralas (1977), totjorn a Tolosa, e del Garae (Grop Audenc de Recerca et d’Animacion Etnografica - 1980) de Carcassona[30]. En defòra de Tolosa caldriá tanben parlar de çò que se faguèt a l’universitat d’Ais de Provença amb Jean-Claude Bouvier e Jean-Noël Pelen. Aquelas iniciativas gaudiguèron d’una vertadièra reconeissença intellectuala e endralhèron qualquas polidas carrièras universitarias (pas per tot lo monde, n’i a que son demorats sul sulhèt o en defòra coma lo Joan-Pèire Piniès per exemple, pr’aquò fòrça actiu). Mas aquò durèt pas e çò que, vist amb lo recuol, es un pauc espantant es de constatar que tot aquò mai o mens s’arestèt quora lo moviment de reivendicacion politic e cultural s’aflaquiguèt e quora lo monde dels medias e de l’edicion daissèron tombar lo subjècte de las minoritats nacionalas, pendent que lo monde associatiu, el, contunhava de trabalhar amb la lenga e dins la lenga per de decennias. E aquò, plan segur, far soscar : aquesta dependéncia de l’universitat e de la recerca a l’aire del temps. E l’aire del temps es pas brica lo rebat fisel de la realtat sociala e culturala, mas lo del discors dominant. Vòli pas dire que i a pas cap de relacions entre lo monde associatiu que produsís lo collectatge etnografic en lenga e las institucions universitarias. N’i a de fach, mas puslèu flacas e fin finala distanciadas, a totis los nivels, intellectual, metodologic, mas tanben al nivels dels malhums e dels financiaments[31]. Es plan per aquò que coneisson pas, coma aquò èra mon cas, l’antropologia autoctona de Fabre e Lacroix, amai se lo nom de Daniel Fabre es conegut dins lo mitan associatiu, subretot per sos trabalhs sus la festa lengadociana e se de personalitats d’aqueste mitan (Daniel Loddo per exemple) an trabalhat amb Fabre per l’obtencion del diploma de l’EHESS.

Une mission e sos salvatges

Per comprene un pauc çò que se passèt, cal tornar a la fin de las annadas 70 e a la descoberta de l’Estat giscardian, en ligason amb la reivendicacions dels moviments etiquetats « regionalistas » e amb lo grand afar del Larzac, de l’efervescéncia, del bolhiment etnografic e lingüistic e, mai generalament, d’un afògament per la « defensa » del patrimòni etnografic e lingüistic, mas en fach primièr sa constitucion, pertot en França, d’un biais completament independent dels poders publics e plan sovent contra elis. Coma l’escriguèt Pierre Nora aprèp còp (1996) : « las autoritats centralas descobran amb una mescla d’espantament e d’efarament que, dempuèi tres o cinq ans, un immense teissut local s’èra constituit d’un biais espontanèu sul terrador, sens demandar res a digun : pas mens de sieis mila associacions de defensa del patrimòni e quatre mila associacions ruralas de cultura e de leisers ! Una regionalisacion de fach s’èra fargada abans la lei. Demorava pas als politics que d’enforcar lo corent portaire e a li balhar, se possible, l’armatura d’una vertadièra politica de l’etnologia, que una mission veniá, precisament, d’èsser instituida al ministèri »[32].

La Mission del patrimòni etnologic (MPE) que la direccion en foguèt balhada a Isac Chiva, un cercaire professional (assistent e associat de Lévi-Strauss a la direccion del Laboratòri d’antropologia sociala e ex collaborator de Georges-Henri Rivière al Musèu dels Arts e Traditions popularas) se balhava coma tòca a l’encòp la pratica d’una etnologia d’urgéncia (la captacion d’un patrimòmni que desaparessiá lèu lèu) mas tanben de formacion e de discriminacion entre las produccions « salvatjas » o/e tròp emprenhadas d’ideologia (en particulièr dichas « regionalistas ») e las que se meritavan lo label « etnologia ». Chiva aviá coordonat un grop de trabalh sul « patrimòmi etnologic » que presentèt un rapòrt al ministre de la cultura en octobre de 1979, que se ditz rapòrt Benzaïd[33]. Dins aqueste rapòrt se podiá legir los dos passatges que seguisson : « lo degalh de las colèctas anarchicas e l’illusion pseudo-scientifica d’una etnologia espontanea que d’individus e de grops podrián praticar sus elis mèmes, son dos escuèlhs que cal evitar. Adobada de las vertuts de l’autenticitat, aquesta etnologia se pòrta lo mai sovent a una definicion e una representacion contestabla de l’identitat e del patrimòni cultural del grop. […] … l’etnologia es una demarcha delicata ont òm se pòt pas botar sens competéncia, amb lo risc de destrusir o de desfigurar la matièra de l’estudi, si que non d’en desaviar l’usatge e, vist qu’aquesta sciéncia se caracteriza subretot per un metòdi, pòt pas èsser praticada a l'azard. Es doncas pas possible de daissar se desvelopar una “etnologia salvatja” sens cap de formacion especifica »[34]. Lo rapòrt denonciava aital de manièra pro violenta, coma etnologia salvatja, quicòm que semblava fòrça a l’antropologia autoctòna de Fabre e Lacroix, mas amb coma cibla d’autres actors esluenhats de las institucions de recerca, aisits de contestar del punt de vista de la sciéncia oficiala. L’antropològ Jean-Louis Tornatore, dins un article que torna sus l’istòria de la Mission, parla d’una « fòrta assimetria entre d’un costat de professionals expèrts e, de l’autre, d’individus, un public, compausat de « benevòls » et d’« amators », mas que la capacitat de faire una justa evaluacion d’aquestes objèctes lor es negada »[35]. Mas es sovent dins aqueste monde que se trapan justament la coneissença de la lenga que manca als etnològs saberuts e estampilhats per l’universitat. Aquò fa soscar per exemple al cas de Marcela Delspastre que, un bel jorn, a la fin de las annadas 60, refusèt l’estatut qu’èra lo sèu d’informatriça de la Societat d’Etnologia del Lemosin e de la Bassa-Marcha per escriure, sens bolegar de son ostal, dins lo vilatjòt de Germont, una seria de libres etnografics e etnologics, en francés e en lemosin, en partent de la matèria qu'èla mèma n’èra la depòsitaria per tradicion orala[36].

Mas èra pas solament aquesta etnologia salvatja de se (o aquesta etnologia de se dels salvatges) que agradava pas dins las nautas sfèras politicò-academicas; èra subretot las reivendicacions que lor èran sovent associadas, nomenadas amb condescendéncia « regionalistas », e de còps que i a, amb espavent e esglasi, « autonomistas », « separatistas » e, encara pièger, « nacionalistas ». Chiva, en 1989, un pauc abans de daissar la plaça a la direccion del Conselh de la la Mission del patrimòni etnologic, rampèla aquesta creacion e cita un panflet de Marc Guillaume publicat en 1980, sacrada annada del patrimòni pel govern de Giscard d’Estaing. Guillaume deplorava que tot veniá de patrimòni e escriviá : « lo tèma suscita un consens, superficial mas pro larg ; perque aflata a bon compte diversas atitudas nacionalistas o regionalistas »[37]. Mas insistissiá subretot sul fach que « los governs occidentals an doncas enriquit lor arsenal de propaganda d’un artifici novel : la politica del patrimòni »[38], una frasa egalament citada per Chiva visiblament desabusat al moment de daissar la plaça en 1989.

Separacion del trabalh

A posteriori, se pòt dire que l’estrategia d’investiment o d’apropriacion politica jos la forma del patrimòni de la matèria culturala qu’èra la quita sorga de legitimacion de l’afermacion de las identitats regionalas, passèt – d’un biais volontari o espontanèu, aquò es pas aisit a destriar – per la separacion de çò que per l’antropologia autoctòna fasiá pas qu’un : l’enquèsta etnologica e l’usatge de la lenga, considerada mai dangièrosa que tot autra causa dins la cristallizacion de veleitats autonomistas o nacionalistas. La lenga foguèt levada, de fach senon de dreit, del patrimòni etnologic. Non pas que i ajèt pas d’interes per la salvagarda de las lengas regionalas ; aqueste interes foguèt plan present dins los projèctes de qualques grands actors del govern Mitterrand, Jack Lang en particulièr, que creèt pauc aprèp sa nominacion, a costat del Conselh del patrimòmni etnologic, un efemèra Conselh de las Culturas et de las Lengas Regionalas et comandèt a Enric Giordan un rapòrt demorat famos, fauta d’èsser estat mes en aplicacion : Democracia e dreit a la diferéncia (1982)[39]. Aqueste rapòrt d’un centenat de paginas, revisava completament la concepcion inveterada d’una difusion de la cultura a sens unic – de naut en bas e del centre cap a las provincias (la que coneissèm encara uèi) – e non solament balhava una plèna reconeissença a las lengas regionalas e al fach indiscutible de la responsabilitat de l’Estat dins lor destruccion (parlava mème d’un « dreit de reparacion »), mas considerava aquelas lengas coma de fogals legitims de creacion culturala e assegurava la promocion de lor ensenhament. Amai se la dimension patrimoniala èra pas doblidada (entre autres, lor ròtle coma « patrimòni etnologic » èra plan mencionat), aquesta biais de parlar d’afermacion d’un dreit a la diferéncia culturala permetiá justament a las lengas d’escapar, al mens dins lo discors public, si que non dins los faches, a una reduccion patrimoniala entenduda al sens museografic.

Voli pas tornar far aquí l’istòria que coneissètz del bilanç fòrça magre de la promocion publica de las lengas regionalas en França dempuèi lo govern Mitterrand, que capitèt en un torn de man a desamorçar la contestacion dicha regionalista sens realizar, o alara solament a la marja, las reformas que lo rapòrt Giordan semblava promètre. Es l’istòria de las discussions a prepaus de la signatura puèi de la ratificacion jamai actada de la Charta Europenca de Las Lengas Regionalas e Minoritarias, jutjada inconstitucionala en 1999, l’istòria tanben que vei l’aparicion de la nocion de lengas de França, amb lo rapòrt Cerquiglini (1999) e la transformacion de la Delegacion Generala a la Lenga Francesa en Delegacion Generala a la Lenga Francesa e a las Lengas de França), duscas a la mencion dins la Constitucion (art. 75-1) de l’apartenéncia d’aquestas lengas al « patrimòni de la França », reconeissença purament simbolica, vist que balha quitament pas la possibilitat constuticionala d’aquesta ratificacion, uèi totjorn blocada.

Çò que m’interessa per contre de joslinhar es lo fach que, en relacion amb aquesta separacion regretabla del trabalh, l’investigacion del patrimòni lingüistic fogèt pas jamai considerat realament, vòli dire dins los faches, coma l’una de las tòcas de la Mission del patrimòni etnologic. En efièch, d’etnologia lingüistica foguèt gaire question dins las accions de la MPE, alara que l’expression de « parlars vernaculars » se pòt legir en cima de la lista de las produccions simbolicas que lor proteccion es, almens vitualament, de sa competéncia[40]. Mas, de tot biais, sèm aquí al pus lenh de la promocion d’una « antropologia autoctòna » al sens de Fabre e de Lacroix que botavan al primièr plan l’emplèc e la promocion de la lenga. Dins un article precios que far l’istòria de la MPE, un cercaire american, Herman Lebovics, insistís sul lagui provocat dins los ministèris parisencs pels moviments d’emancipacion qualificats de « regionalistas » e vei la creacion de la Mission pel ministre de la cultura de Giscard, Jean-Philippe Lecat, coma un esplech de represa en man d’aquesta produccion etnografica salvatja qu’escapava a tot contròtle e que plan sovent fasiá part d’aquesta granda vaga de contestacion del poder central, en França continentala e dins los departaments e territòris d’oltre mar. Michel Valière, que foguèt l’un dels conselhèrs etnològs de la Mission a la Drac de Peitau-Charenta, escrich dins son Ethnographie de la France, d’un biais laconic, mas plan revelator : « En 1980, al cap d’una decennia de regionalisme militant e que presicava una ‘antropologia autoctòna’ ou ‘interiora’, lo ministèri de la Cultura creèt una estructura pròpra, encargada del patrimòni etnologic »[41]. Valière, bon especialista del peitavin e de l’occitan, es l’un dels rares a dedicar un pichon capitol dins son libre al patrimòni lingüistic que, d’alhors, per defèit, traís lo pauc d’implicacion de la MPE dins aqueste domeni.

Mas s’acabariá pas de far la lista dels articles e libres consacrats a la question del patrimòni, entre 1980 e uèi, ont lo subjècte es simplament absent, ignorat, coma puèi dins l’ensemble de las produccions sul patrimòni[42]. Dejà, lo quite collòqui de Tolosa de 1983, coorganizat per l’equipa tolosenca e la d’Ais-en-Provença, dedicat a las « Vias novèlas en etnologia de la França », sembla pas s’èsser arestat sus las questions de las lengas, almens a legir los comptes renduts lacunaris que se’n faguèron[43]. Pr’aquò suls territòris, las iniciativas etnograficas existissián plan e de còps que i a de granda qualitat. De temps en temps foguèron, òc, ajudadas per la MPE pel biais de sos conselhèrs, e eventualament en ligason amb qualques uns dels fòrça rares etnopòlis (ethnopôles) labelizats per la Mission[44] – Daniel fabre trabalhèt d’alhors a la labellisacion en 1996 d’un d’aquels centres, lo Garae qu’aviá contribuat a fondar a Carcassona en 1980. Es aquí qu’organizèt en 1982, un collòqui dedicat a una « etnologia occitana » (aital dins lo titol), mas ont se parlèt mai que mai, e aquò me sembla revelator, de las grandas figuras del passat (Mistral, Arnaudin e Nelli)[45]. Es d’alhors lo darrièr eveniment important que se posca restacar directament a l’idèia d’antropologia autoctòna. Pr’aquò, cal pas s’engannar : las accions de collectatge, de difusion e de transmission de memòria lingüistica e etnografica, foguèron perseguidas un pauc pertot, mas quasiment totjorn a l’iniciativa d’associacions localas non labellizadas, sovent per de benevòls e lo mai sovent encara lenh de l’antropologia universitaria[46]. L’ensemble d’aquestas initiativas meritariá d’alhors un inventari que mostrariá sens dobte a l’encòp la distància amb lo monde de la recerca professionala e universitaria mas tanben los  ligams tèunhes que son demorats entre aquels dos mondes.

Caldriá s’arestar sus l’accion de Daniel dins l’encastre de la Mission que presidèt entre 1994 e 1998, e enfin amb la creacion in 2001 del LAHIC, laboratòri mixt CNRS- Ministèri de la Cultura ; une accion apassionanta per sas proposicions intellectualas, amb l’operacion del passatge, que ne foguèt l’actor màger, de l’estudi del patrimòni etnologic al desvelopament d’una antropologia del patrimòni, que dubrissiá un camp novel de recerca, dins lo mème temps que desviava l’institucion de sa vocacion primièra. Me contentarai aquí de remarcar que, en portant son atencion suls encastres e actors de la patrimonialisacion – en particulièr los qu’apèla volontièrs « autoctònes »[47] –, aqueste viradis foguèt pas gaire, coma aquò seriá estat possible, un retorn reflexiu sus l’antropologia del patrimòni lingüistic[48].

Aital son pròpre itinerari illustra aqueste esluenhament general de las institucions e dels professionals de la recerca de la produccion capuda, visibla localament mas mai dificilament endacòm mai (foguèsse solament per la manca de relais mediatics e institucionals), de çò que se podriá nomenar benlèu pas antropologia, mas segur etnografia autoctòna. Ièu, aquò es clar, vòli pas far lo procès de qui que siá, mas solament ensaji de descriure e analisar una evolucion fòrça desfavorabla de l’implicacion del monde de la recerca universitaria dins las enquèstas d’etnologia lingüistica en França[49], evolucion que se pòt pas botar sul compte de la rarefaccion efectiva dels terradors possibles d’estudis, ni mai sus una autra division del trabalh que vòl qu’en França l’estudi social de las lengas siá reservat a çò que se ditz sociolingüistica, ont se parlariá endacòm mai puslèu d’etnolingüistica o d’antropòlingüistica.

Bibliògrafia

Abdel-Malek, A., 1971. « L’Avenir de la théorie sociale », Cahiers Internationaux de Sociologie, vol. 6, janvier-juin, p. 32-48.

Althabe, Gérard, 1992, « Vers une ethnologie du présent », in Althabe, Gérard, Fabre, Daniel, Lenclud, Gérard, dir., Vers une ethnologie du présent, Paris, Éditions de la Maison des sciences de l'homme, p. 247-257.

Althabé Gérard, Sélim Monique, de La Pradelle Michèle, 1983. « Rapport sur l'anthropologie urbaine au Colloque "Voies nouvelles en Ethnologie de la France" (Toulouse) ». In: Bulletin de l’Association française des anthropologues, n°12-13, Septembre. Ethnologie de la France. p. 28-32.

Althabé, Gérard, Fabre, Daniel, Lenclud, Gérard, dir., 1992. Vers une ethnologie du présent, Paris, Éditions de la Maison des sciences de l'homme.

Assier-Andrieu, Louis, 1982. « L'Ethnologie occitane. Colloque de Carcassonne, 29-30 mai 1982 », Études rurales, n°86. p. 103-106. http://www.persee.fr/doc/rural_0014-2182_1982_num_86_1_2826

Barbe, Noël, 2008. « La mission du patrimoine ethnologique comme instrument de gouvernementalité ». Texte préparatoire à un séminaire sur l’histoire de la mission du Patrimoine ethnologique. <halshs-00353808>

Bensa, Alban, Muckle, Adrian, Goromoedo, Kacué Yvon, 2015. Les Sanglots de l’Aigle pêcheur.  Nouvelle-Calédonie : La Guerre Kanak de 1917, Toulouse, Anacharsis.

Benzaïd, R. (présenté par), 1979. L’Ethnologie de la France, besoins et projets, rapport du groupe de travail sur le patrimoine ethnologique, Paris, ministère de la Culture et de la Communication.

Blanc, Dominique, 1973, « Science et réalité. Une interview de Daniel Fabre et Jacques Lacroix », Occitania nòva, n° 11, avril, p. 16-17.

BLANC Dominique, 1979. Récits et contes populaires de Catalogne. 1, Dans le Vallespir. Paris, Gallimard (« Récits et contes populaires »).

Blanc, Dominique, 1987. « Numéros d’hommes. Rituels d’entrée à l’École normale d’instituteurs », Terrain, 8, p. 52-62.

Blanc, Dominique, 1988. « Les saisonniers de l’écriture. Régents de village en Languedoc au XVIIIe siècle », Annales E.S.C., 4, pp. 867-895.

Bourdieu, Pierre, Chamboredon, Jean-Claude et Passeron, Jean-Claude, Le métier de sociologue, Paris-La Haye, 1968.

Bouvier, Jean-Claude, Tradition orale et identité culturelle: problèmes et méthodes, Éditions du Centre national de la recherche scientifique, 1980.

Bromberger, Christian, « L’ethnologie de la France et le problème de l’identité », Civilisations, 42-2 | 1993, 45-63 ; Civilisations [En ligne], 42-2 | 1993, mis en ligne le 30 décembre 1996, consulté le 31 janvier 2017. URL : http://civilisations.revues.org/2284

Bru, Josiane, « Daniel Fabre (1947-2016) », Cahiers de littérature orale [En ligne], 79 | 2016, mis en ligne le 20 décembre 2016. URL : http://clo.revues.org/2547

Calvet, Louis-Jean, 1973, « Le colonialisme linguistique en France », Les Temps Modernes, n° 324-325-326 [repris dans Linguistique et colonialisme, 1974].

Cavaillé, Jean-Pierre, 2015. « La question nationale chez Robert Lafont, Yves Rouquette et Joan Larzac (1967-1969) ». <hal-01246847v2>

Cavaillé, Jean-Pierre, 2013. « « Qu’es chabat ». Une expérience de la disparition entre présence et rémanence. Situation de l’occitan dans le nord limousin », Lengas [En linha], 73, mes en linha lo 15 novembre 2013. URL : http://lengas.revues.org/99

Cavaillé, Jean-Pierre, 2008. « Marcelle Delpastre (1925-1998), relégation au local et aspiration à l’universel », Les dossiers du Grihl, 2008-01, « Localités : localisation des écrits et production locale d’actions ».

URL : http://dossiersgrihl.revues.org/document2403.html

Chapdeuil, Michel, J'ai refermé mon couteau. Petites digressions d'ethnographie vicinale, 2012

Charuty Giordana, 1985. Le couvent et les fous. L’internement et ses usages en Languedoc aux XIXe et XXe siècles. Paris, Flammarion.

Charuty Giordana, 1997. Folie, mariage et mort. Pratiques chrétiennes de la folie en Europe occidentale. Paris, Le Seuil.

Charuty Giordana, Fabre-Vassas Claudine, 1980. « Les femmes de Cazelles jouent aux quilles », Ethnologie française, 10 (1), janvier-mars, pp. 89-108.

Charuty Giordana, Fabre-Vassas Claudine, Fine Agnès, 1980. Gestes d’amont : les femmes du pays de Sault racontent le travail. Villelongue d’Aude, Atelier du Gué (« Terre d’Aude »).

Charuty Giordana, Coquet Michèle, Jamin Jean, 2016. « ‪In memoriam. Monsieur Fabre n’est jamais là‪ », Gradhiva, n° 23, p. 2-25.

Chiva, Isac, 1983a. « L'Ethnologie de la France en perspective » et « La Recherche ethnologique sur la France », Bulletin de l'Association française des anthropologues, Volume 12 Numéro 1, p. 4-7 et 8-17.

Chiva, Isac, 1987. « Émergence d’une ethnologie de la France. Essai de reconstitution généalogique », in Chiva, Isac et Jeggle, Utz (dir.), Ethnologies en miroir. La France et les pays de langue allemande. Paris, mission du Patrimoine ethnologique, Éditions de la Maison des sciences de l’homme.

Chiva, Isac, 1990. « Le patrimoine ethnologique : l’exemple de la France », Encyclopaedia Universalis, vol. 24 (Symposium), p. 229-241.

Chiva, Isac et Goy Joseph (éds.), 1981 et 1986. Les Baronnies des Pyrénées : anthropologie et histoire, permanences et changements. 1 : Maisons, mode de vie, société et 2 : Maisons, espace, famille. Paris, Éditions de l’EHESS.

Debaene, Vincent, 2014. « De l’ informateur à l’auteur ? Discours ethnographique indigène et littérature », Intervention du 22 mai 2014 dans le séminaire de Daniel Fabre (DE, EHESS), Christine Laurière (CR, CNRS) et André Mary (DR, CNRS), Les ethnologues et le fait colonial. https://www.academia.edu/29932954/De_linformateur_%C3%A0_lauteur._Ethnographie_indig%C3%A8ne_et_litt%C3%A9rature_2014_.pdf

Delpastre, Marcelle, 1970 Los contes de Pueg Gerjan, Tulles, Lemouzi (2^e éd., 1987).

Delpastre, Marcelle, 1982. Setz-vos sortier ? Sorcellerie et magie en Limousin, Tulles, Lemouzi, (rééd. dans la revue du même nom, Lemouzi, n° 129bis, mars 1994).

Delpastre, Marcelle, 1997. Le tombeau des ancêtres, coutumes et croyances autour des fêtes chrétiennes et des cultes locaux, Paris, Payot.

Delpastre, Marcelle, 2000. Le Bourgeois et le paysan. Les contes du feu [1965-1970], Paris, Payot.

Delpastre, Marcelle, 2003. Bestiari Lemosin, Meuzac, Lo Chamin de Sent Jaume.

Delpastre, Marcelle, 2005. Des trois passages en Limousin. Naissance – épousailles – funérailles, Meuzac, Lo Chamin de Sent Jaume.

Erassov, Boris S., 1972. « La « personnalité culturelle » dans les idéologies du Tiers Monde », Diogène, 78.

Fabre, Daniel, 1969. Jean de l’Ours : analyse formelle et thématique d’un conte populaire. Carcassonne, Éd. de la revue Folklore.

Fabre, Daniel, 1977. « Les minorités nationales en pays industrialisés » (à partir d’un travail collectif de : P. Bidart, D. Blanc, M. Druhle, D. Fabre, W. Holohan, J. Lacroix, F. Morin, C. Rivals), in L’Anthropologie en France. Situation actuelle et avenir. Paris 18-22 avril 1977, Paris, Éditions du CNRS (« Colloques internationaux du CNRS 573 »), p. 293-314.

Fabre, Daniel, 1979-1980. « Nouvelles approches en ethnologie des sociétés européennes : les pratiques symboliques » in La recherche en sciences humaines, humanités. Paris, Éd. du CNRS., pp. 69-74.

Fabre, Daniel, 1981. « Alphabétisation et culture populaire dans les Pyrénées. Propositions pour une recherche », Celina Bobinska et Joseph Goy, Les Pyrénées et les Carpates, XVIe-XXe siècles, Editions scientifiques de Pologne, Warszawa, Kraków.

Fabre, Daniel, 1982. « présentation », Un demi-siècle d’ethnologie occitane : autour de la revue Folklore. Carcassonne, Éditions du Garae Hésiode, p. 5-24.

Fabre, Daniel, 1986. « L’ethnologue et ses sources », Terrain, 7, p. 3-12.

Fabre, Daniel, 1987. « D’une jeunesse étonnante », présentation de la réimpression intégrale de la revue Chantiers (1928-1930). Paris, Jean-Michel Place, p. IX-L.

Fabre, Daniel, 1988. « Préface » in Thibon, Christian, 1988. Pays de Sault. Les Pyrénées audoises au XIXe siècle : les villages et l’État. Toulouse, Éd. du CNRS, p. V-VII.

Fabre, Daniel, 1997. « Le patrimoine, l’ethnologie », in P. Nora (dir.), Science et conscience du patrimoine, actes des Entretiens du patrimoine organisés au Théâtre national de Chaillot, Paris, 28, 29 et 30 novembre 1994, Paris, Fayard, p. 59-72.

Fabre, Daniel, 2000. « Ancienneté, altérité, autochtonie », in Domestiquer l’histoire, Éditions de la Maison des sciences de l’homme, p. 196-208.

Fabre, Daniel, 2011. « Face au double », in Fabre Daniel et Piniès Jean-Pierre (éds.), 31, Vies et revies de René Nelli. Carcassonne, Garae Hésiode, p. 69-74.

Fabre, Daniel, 2016. « L’affaire de L’Érotique des troubadours. René Nelli anthropologue de l’amour provençal », in FABRE Daniel et PINIÈS Jean-Pierre (éds.), René Nelli ou la poésie des carrefours. Carcassonne, Garae Hésiode, p. 315-401.

Fabre, Daniel et Lacroix, Jacques, 1972a. « Pour une anthropologie occitane. Propositions pour la décolonisation de l’anthropologie », Annales de l’Institut d’études occitanes (« Orientation d’une recherche occitaniste »), II (6), , pp. 71-85.

Fabre, Daniel et Lacroix, Jacques, 1972b. « Langue, texte, société: Le plurilinguisme dans la littérature ethnique occitane », Ethnologie française, II, 1/2, p. 43-66.

Fabre, Daniel et Lacroix, Jacques, (dir.), 1972b. Aspects des collectivités rurales en domaine occitan. Étude anthropologique en pays de Sault, Université Paul-Sabatier Toulouse III (originellement publié in Folklore, 144 (XXV-4), 1971).

Fabre, Daniel, Lacroix, Jacques et Lafont, Robert, 1973. « Perspectives en ethnolinguistique occitane », Ethnologie française, Vol. 3, Issue 3/4, p. 253-264.

Fabre, Daniel et Lacroix, Jacques, 1973a. La Tradition orale du conte occitan : les Pyrénées audoises. Paris, PUF, vol. 2.

Fabre, Daniel et Lacroix, Jacques, 1973b. La Vie quotidienne des paysans du Languedoc au XIXe siècle. Paris, Hachette-Littérature.

Fabre, Daniel et Lacroix, Jacques, 1975a. La Tradition orale du conte occitan : les Pyrénées audoises. Paris, PUF, vol. 1.

Fabre, Daniel et Lacroix, Jacques (dir.), 1975b, Communautés du Sud, 2 vol. Paris, U.G.E. 10/18.

Fabre, Daniel et Lacroix, Jacques, « Introduction », Fabre, Daniel et Lacroix, Jacques (dir.), Communautés du Sud, 2 vol. Paris, U.G.E. 10/18, 1975, vol. 1, p. 9-44.

Fabre, Daniel et Lacroix, Jacques, « L’usage social des signes », Fabre, Daniel et Lacroix, Jacques (dir.), Communautés du Sud, 2 vol. Paris, U.G.E. 10/18, 1975, vol. 2, p. 564-596.

FABRE Daniel, BLANC René, LACROIX Jacques, GUILAINE Jean, 1970. « Éléments d’une pré-enquête en pays de Sault », Folklore. Revue d’ethnographie méridionale (Carcassonne), 140 (XXIII-4), hiver, pp. 16-24 (en ligne), http://garae.fr/Folklore/R52_140_HIVER_1970.pdf (consulté le 23 juin 2016).

FABRE Daniel, BLANC Jean-Pierre, LACROIX Jacques, OLIVE Francine, 1971a. « Enquête ethnologique en pays de Sault. Rapport d’activité I (été-automne 71) », Folklore, 143 (XXIV-3), automne (en ligne), http://garae.fr/Folklore/R52_143_AUTOMNE_1971.pdf (page consultée le 23 juin 2016).

FABRE Daniel, LACROIX Jacques, FABRE Claudine, 1971b. « Enquête ethnologique en Pays de Sault. Rapport d’activité II (été-automne 71) », Folklore, 144 (XXV-4), hiver (en ligne), http://garae.fr/Folklore/R52_144_HIVER_1971.pdf (page consultée le 23 juin 2016).

Fabre, Daniel, Lacroix, Jacques, et Lanneau, Gaston, « Des lieux où l'on « cause » ... Système institutionnel de l'oralité rituelle occitane », Ethnologie française, nouvelle serie, T. 10, n° 1 (janvier-mars 1980), pp. 7-26 Published by: Presses Universitaires de France Stable URL: http://www.jstor.org/stable/40988587

FABRE Daniel, PINIÈS Jean-Pierre (éds.), 2016. René Nelli ou la poésie des carrefours. Carcassonne, Garae Hésiode.

Fabre Daniel et Pous Pierre, 1979. Cinq contes populaires du pays de Sault. Villelongue d’Aude, Atelier du Gué (« Terre d’Aude »).

Giordan, Henri, 1982. Démocratie et droit à la difference, rapport au minister de la culture, Paris, La Documentation française, 1982.

Godelier, Maurice, « Le Concept de tribu », Diogène, n° 81, 1973, pp. 3-28 (repris dans Horizons et Trajets marxistes en anthropologie. Paris, 1973).

Guilaine, Jean, 1978. Contes et récits populaires du Languedoc. 2, Dans la vallée du Lauquet, en pays d’Aude. Paris, Gallimard (« Contes et récits populaires »).

Guilaine, Jean (sous la dir.), 1989. Pays de Sault. Espaces, peuplement, populations. Paris, Éd. du CNRS.

Guillaume, Marc, 1980, La Politique du patrimoine, Paris, Galilée, coll. « L’espace critique ».

Jaulin, Robert, 1970. La Paix blanche : introduction à l’ethnocide. Paris, Seuil (« Combats »).

Jones, Delmos, 1970. « TowardsaNative Anthropology », Human Organization 29, p. 251- 259.

Hafstein, Valdimar Tr, 2011. « Célébrer les différences, renforcer la conformité », in Chiara Bortolotto (dir.), La Patrimoine culturel immatériel : enjeux d’une nouvelle catégorie, Éditions de la Maison des sciences de l’homme, p. 75-98.

Hottin, Christian, 2016 , « L’ethnologie, un métier du patrimoine ? Réflexions autour de la question du patrimoine culturel immatériel », In Situ [En ligne], n° 30.

URL : http://insitu.revues.org/13633

Lacroix, Jacques, 1978. Récits et contes populaires du Languedoc. 1. Dans les pays de l’Hérault. Paris, Gallimard (« Récits et contes populaires »).

Lafont, Robert, 1968. Sur la France. Paris, Gallimard.

Lafont, Robert, 1971. Décoloniser en France. Paris, Gallimard (« Idées »).

Laurière, Christine, 2016. « Hommage à Daniel Fabre. La RCP 323 : une aventure collective en pays de Sault. Entretien avec Dominique Blanc, Agnès Fine, Jean Guilaine et Claudine Vassas », Ethnographiques, n° 32, Enquêtes collectives. http://www.ethnographiques.org/2016/Lauriere

Lebovics, Herman, 2004. Bringing the Empire Back Home: France in the Global Age, Duke University Press.

Lebovics, Herman, 2005. « On the origins of the Mission du patrimoine ethnologique », Ethnologies comparées, 8 [en ligne], http://alor.univ-montp3.fr/cerce/revue.htm.

Leiris, Michel, 1969. Cinq études d’ethnologie, Paris, Gonthier.

Leiris, Michel, 1970. « Folklore et culture vivante », Tricontinental, n° 3, p. 67-79.

Le Roy Ladurie, Emmanuel, 1969. Les Paysans du Languedoc. Paris, Flammarion.

Le Roy Ladurie, Emmanuel, 1975. Montaillou, village occitan de 1294 à 1324. Paris, Gallimard.

Maguet, Frédéric, 2011. « L’image des communautés dans l’espace public », in Chiara Bortolotto (dir.), La Patrimoine culturel immatériel : enjeux d’une nouvelle catégorie, Éditions de la Maison des sciences de l’homme, p. 47-74.

Mark, Vera, « In Search of the Occitan Village: Regionalist Ideologies and the Ethnography of Southern France », Anthropological Quarterly, 1987 Apr.; 60 (2): 64-70. [

Piniès, Jean-Pierre, 1978. Récits et contes populaires des Pyrénées. 1. Dans le pays de Foix. Paris, Gallimard (« Récits et contes populaires »).

Piniès, Jean-Pierre, 1983. Figures de la sorcellerie languedocienne. Brèish, endevinaire, armièr. Paris, Éd. du CNRS.

Rautenberg, Michel, 2003. « L’intervention ethnologique. Témoignage et éléments de réflexion sur les relations entre recherche et action culturelle dans une direction régionale des affaires culturelles », in L. Vadelorge et P. Poirrier (dir.), Pour une histoire des politiques du patrimoine, Comité d’histoire du ministère de la Culture ; Fondation Maison des sciences de l’homme, Paris, p. 469-490.

Rioux, Jean-Pierre, 1997. « Décolonisation et patrimoine », in Nora Pierre (dir.), Science et conscience du patrimoine, Paris, Fayard/Éditions du patrimoine, p. 289-296.

Séguy, Jean, 1954-1974. Atlas linguistique et ethnographique de la Gascogne. Paris, Éd. du CNRS. (1954. 1. Animaux sauvages, plantes, folklore ; 1967. 2. Agriculture, véhicules, animaux domestiques ; 1958. 3. Humanité, maison, espace, temps, divers ; 1966. 4. Supplément lexical ; 1971. 5. Le Verbe ; 1974. 6. Phonétique, phonologie, morpho-syntaxe, Matrices dialectométriques).

Simon, Pierre-Jean, 1970. « Ethnisme et racisme ou ‘l’école de 1492’ », Cahiers Internationaux de Sociologie, vol. 48, p. 119-152.

Stavenhagen, Rodolfo, 1971. « Comment décoloniser les sciences sociales appliquées »,Les Temps Modernes, n° 299-300.

Stavenhagen, Rodolfo, 1973. Sept thèses erronées sur l'Amérique latine ou comment décoloniser les sciences humaines, Paris, éd. Anthropos.

Streiff-Fénart, Jocelyne. « Les recherches interethniques en France: le renouveau ? », Migrants Formation, 1997, p. 48-65. <halshs-00085414>

Terray, Emmanuel, 1971. « Colonialisme intérieur et minorités nationales », Que faire ?, p. 8-9.

Tornatore, Jean-Louis, 2004. « La difficile politisation du patrimoine ethnologique », Terrain, n° 42, p. 149-160.

Tornatore, Jean-Louis, 2015. « Du patrimoine ethnologique au patrimoine culturel immatériel : suivre la voie politique de l'immatérialité culturelle », in Chiara Bortolotto (dir.), La Patrimoine culturel immatériel : enjeux d’une nouvelle catégorie, Éditions de la Maison des sciences de l’homme, p. 213-227.

Vallerstein, Immanuel, « L’organisation des sciences humaines et l’objectivité », Cahiers Internationaux de Sociologie, n° 50, p. 41-48.

Lo soreth (o neo-aramèu del Nòrd-Est) una lenga en dangièr ?

1. La lenga aramea

L’aramèu es una lenga semitica. Fa partida del grop de las lengas semiticas del Nòrd-Oest amb l’ebrèu e d’autras lengas uèi disparegudas : fenician, amorrita, cananean, ogaritic.

Primèras atestacions: debuda del 1èr milenaris ab.J.-C.

Entre 1000 e 700 ab. J.-C. : reialmes aramèus independents en Siria.

Tre lo sègle VII ab. J.-C. l’aramèu comença de suplantar l’assiro-babilonian en Mesopotamia puèi l’ebreu en Palestina, e deven la lenga administrativa de l’empèris neo-assirian puèi dels empèris neo-babilonian e perse, emai la lenga veïculara de tot l’Orient pròche e Mejan.

• Paradòxa : Es al moment que los reialmes aramèus an perdut lor independencia que l’aramèu ven lenga veïculara : Es pas impausat pels poders politics successius (assirian, babilonian, perse), al contrari, s’impausa als poders.

Fasas de l’istòria de l’aramèu :

• Aramèu ancian  1000-700 ab. J.-C.

• Aramèu d’empèri 700-200 ab. J.-C.

• Aramèu mejan 200 ab.J.-C. - 200 ap. J.-C.

• Aramèu tardiu 200-700 ap. J.-C.

• Lengas aramèas modernas après 700

A partir de la debuda de l’èra crestiana, 2 ramèls : oriental e occidental.

A la meteissa epòca, lo siriac (que seriá lo dialecte aramèu d’Edessa) deven la lenga classica dels crestians orientals.

Conquista araba e expansion de l’islam : l’arabi se substituís a l’aramèu coma lenga veiculara. Los musulmans abandonan progressivament l’aramèu que se manten pas que dins de comunautas crestianas o josivas.

Lo morcelament dialectal e l’isòlament relatiu de las comunautats abotisson a la genèsi de las lengas araméanas modernas.

La literatura siriaca es activa fins al sègle XIII. Après lo siriac es cantonat a la liturgia.

Es sovent questions dels « dialèctes modernes de l’aramèu ». Compte tengut de las diferéncias entre aquelas varietats, que son comparablas a las que pòdon existir, per exemple, entre las diferentas lengas romanicas, o de las diferentas lengas eslavas, compte tengut tanben de l’abséncia d’intercompreneson mutuala, es pus juste de parlar de « lengas aramèas modernas ».

2. Qualas son aquelas lengas aramèas modernas.

1. aramèu occidental : ma‘lola o ma‘alolean : parlat dins tres vilatges al Nord-Est de Damàs : Ma‘lola, poblat per de crestians e de musulmans, Bakha e Jubbadin (en aramèu Gopa‘od) poblats per de musulmans. Entre 5 000 e18 000 parlaires segond las fonts. Es la sola varietat moderna d’aramèu parlada per de musulmans.

2. aramèu oriental

1. Mandean moderne (o ratna, o sabean), parlat dins la provincia iraniana del Khosistan, a Khoramshah e a Ahwaz per qualques centenats de parlaires, totes de mai de 50 ans. Las varietats del sud de l’Iraq se son escatidas a la debuda del sègle XX. Es la lenga des Madeans. Los Madeans son los sòcis del mandeïsme, una religion minoritària d’origina gnostica que se reclama de sant Joan Baptista.

2. Toròyò : parlat dins la region del Tor Abdin en Turquia, a l’entorn de las ciutats de Mardin, Midiat e Nisibis e dins la ciutat de Qamishli en Siria, per de fidèls de la Glèisa siriana ortodòxa d’Antiòquia (o Glèisa jacobita). Entre 50 000 e 100 000 parlaires segond las fonts. Importana diaspora en Suedia

3. Soreth o NENA (North Eastern Neo-Aramaic) : es la sola lenga neo-aramèa qu’a donat luòc a de practicas d’escritura d’una certa importància. Apraquí 500 000 parlaires, benlèu mai. Parlat per de crestian mai que mai de confession assiriana o caldeana dins lo Nòrd d’Iraq (Kurdistan e plana de Mossul) ; i a tanben, dins la plana de Mossul qualques vilatges de tradicion jacobita o siriana catolica, en Iran dins las regions d’Ormia e de Sanandadj (Kurdistan iranian), fins a las annada 1980 dins 8 vilatges del Sud-Est de Turquia, uèi abandonats ; dins la region del Khabor en Siria, dins un trentenat de vilatges fondats dins las annadas 1930 per de refugiats venguts de las montanhas del Hakkari ; dins qualques vilatge d’Armenia e de Georgia fondats al sègle XIX ; e dins una diaspora escampilhada dins lo monde entièr (Estat Units, França Alemanha, Australia, Russia…). Era tanben la lenga dels josius del Kurdistan d’Iraq e d’Iran, uèi emigrats en Israèl.

3. Evolucion de las glèisas orientalas /

– Concili d’Efès 431, condamnacion de Nestorius

• La Glèisa de Mésopotamia (de tradicion siriaca) o Glèisa de l’Orient o Glèisa del Perses e de l’Orient, qu’es en defòra de l’empèri roman (Patriarcat de Selèucia-Ctesifònt) refusa las conclusions del concile e se separa de las autras glèisas.

– Concili de Calcedònia 451, Las glèisas d’Egipte, d’Armenia e de Siria (aquesta darrièra de tradicion siriaca del patriarcat d’Antiòquia) se separan de Constantinòpol e de Roma => glèisas dels tres concilis. (independentas mas en comunion) dichas « monofisitas »

• Doas glèisas de tradicion siriaca :

1. Glèisa de Siria o jacobita, o sirana ortodòxa, (a partir del mitan del sègle XX apelada tanben, en francés, siriaca ortodòxa.)

2. La Glèisa de l’Orient (‘eta d-madənxa), apelada tanben Nestoriana. Dempuèi 1968 sompartidas en doas brancas  : la Glèisa Assiriana de l’Orient (‘eta atoraya d-madənxa) e l’Anciana Glèisa de l’Orient (’eta atiqta d-madənxa).

Posicions teologicas antiteticas :

• Nestorians : doas personas dins lo crist.

• Tres concilis : una sola persona, una sola natura al còp umana e divina.

• Romans e Bisantins : una personas, doas naturas (ipostasas)

– Desvolopament de la glèisa nestoriana fins al sègle XIII^e : espandiment en India, China Mongolia, Asia centrala. A la debuda del sègle XIII : 60 milions de fidèls.

– Persecucions al sègle XIII amb la conversion a l’islam de Tamerlan ; massacres ; descreis ; replèc al nòrd de la Mesopotamia, mai que mai dins las montagnas (Kurdistan) e dins la plana de Mossul

A partir del sègle XVI desvolopament de l’uniatisme.

En 1497 lo patriarca Shimon IV : proclama lo patriarcat ereditàri per nepotisme (succession d’oncle a nebot) .

En 1555 un sinòde dissident que contesta lo patriarcat ereditari elegís Iokhannan Solaqa (superior del monastèri de Raba Ormiz prèp d’Alqosh) al patriarcat.

Iokhannan Solaqa va a Roma, fa alegéncia al papa e li demanda de validar son eleccion. Lo papa accepta. La branca raligada a Roma sera apelada Gleisa Caldeana.

• D’ara enlà, doas glèisas : Glèisa Caldeana (qu’es catolica) e Glèisa de l’Orient (o Nestoriana), mas una sola liturgia.

• Cal plan destriar la tradicion liturgica e l’obediencia confessionala. Los Caldeans e los Assirians son de confession diferenta mas an la meteissa liturgia. Los Caldeans e los sirians catolics son de la meteissa confession mas an de liturgias diferentas.

Aital meteis, los Jacobitas e los sirians catolics son de confession diferentas mas an la meteissa liturgia.

Particularitat de l’Iraq: los uniats (Caldeans) son venguts largament majoritaris alara que endacòm mai l’uniatisme demòra un fenomèn minoritari.

4. Tradicions d’escritura e medias

1èrs textes : midrachim XVIe s (comentaris del Talmud). 1èrs textes crestians XVIIe (poesia narrativa e religiosa).

À partir de 1840 : Desvolpament dels usatges escriches e de la literatura jos l’impulsion de las missions occidentalas. Ormia : anglicans, presbiterians e lazaristas ; Mossol : dominicans franceses. Primièrs libres estampats (biblia), 1èra publicacion périodica 1850 Zahrire d-bahra “Rais de Lutz”.

Deven lenga escricha usuala dels eleits assiro-chaldeans (= lo monde alfabetizat). Correspondéncias (a partir del s. XVII)

Sègle XX : traduccions d’òbras de la literatura europèa e de classics de la literatura siriaca.

Mas uèi la majoritat dels locutors son analfabètas dins lor lenga mairala.

Estacions de radio o emission en soureth : Iraq e diaspora. Cadena de television : 1 dins lo Kurdistan + 2 als USA per satelit.

Mai d’un filme de ficcion (USA, Australia, Armenia)

Canson florissenta.

Religion : En Iraq a Mossol e a Bagdad los oficis religioses se debanan mai que mai en arabi, mas dins los villatges e las pichonas vilas crestianas del Nòrd (plana de Mossol e Kurdistan), generalament la liturgia es en siriac, las lecturas e la predicacion en soreth ; dins lo Kurdistan los ofici se debanan de mai en mai tot en soreth.

5. Ensenhament

Qualquas experiéncias foguèron tentadas en Iran dins las annadas 70 acompanhadas de publicacions de material pedagogic, actualament lo soreth i es liurament ensenhat dins un encastre associatiu o religiós. A la glèisa las lecturas e la predicacion se fan en soreth (las autoritats aiman pas que los prèires presiquen en persan ; d’un biais que i a, aquò contribuís al manten del soreth).

En Iraq dempuèi 1972 los parlaires son reconeguts coma una minoritat nacionala jol nom de : an natiqun bis-suryaniya (es a dire : “los que parlan soreth”). L’ensenhament es autorizat mas es totjorn demorat marginal.

En Iran los Assirians an drech a un sèti de deputat al parlament.

Uèi lo soreth es ensenhat dins las escòlas cristianas del Kurdistan iranquian.

Del mitan del s. XIX a la 2nda guèrra mondiala, lo soreth es lenga d’ensenhament, a costat de l’anglés o del francés, dins las escòlas dependent de las missions occidentala. Actualament es lenga d’ensenhament dins qualques escòlas crestianas (primarias e secondarias) dins lo Kurdistan iraquian.

6. Variacion interna

Fòrça parlars vilatgeses en principi intercomprensible mas entre de varietats extrèmas, l’intercompreneson pòt presentar de dificultats.

Dins una meteissa localitat i aviá de diferéncias entre lo parlar crestian e lo parlar josiu.

7. Estandardisacion

Pas d’estandard unic socialament dominant, la pratica orala demòra largament basada suls parlars locals. Çaquela las formas escricha del soreth son pas lo rebat d’un parlar vernacular particular. Podèm destriar :

- Lo soreth literari (estandard) de la region d’Ourmia. fargat al sègle XIX dins las missions.

- Una scripta iraquiana dempuèi lo sègle XVII ; basada suls parlar de la plana de Mossol e de la vila d’Alqosh.

- Una koïnè iraquiana fargada dins las annadas 1970 per l’ensenhament, pròcha de la precedenta mas qu’integra qualques traches dels parlars de la montanha.

8. Escritura e grafia

Lo soreth s’escriu de drecha a esquèrra en alfabet siriac completat de qualques signes diacritics. Ortografia inspirada de la del siririac. Estabilisada al s. XIX. Istorica. Es una grafia istorica etimologizanta. I a qualques diferéncias entre l’usatge iraquian e l’usatge iranian.

Los josius escrivan l’aramèu (ancian o moderne) en alfabet ebrèu cairat (qu’en dalhor un alfabet d’origina aramèa.

9. Los parlaires (Istòria recenta)

Dempuèi lo s. XIX las populacions que parlan soreth son de mai en mai dispersadas e aquò’s una menaça per la subrevida de la lenga.

Genocidi de 1915 + maites exòdes successius.

Al sègle XIX las tribús assirianas de las montanhas gaireben inaccessiblas del Hakkari vivian de manièra autonòma jos l’autoritat de lors maliks. Lo patriarca nestorian èra tanben lo cap politic de la « nacion assiriana ». Las tribús èran sus un plan d’egalitat amb las tribús Kurdas, e donc èran pas sosmesas al l’estatut de dimmi.

Al contrari los Assirians non tribals e los Caldeans èran sosmeses a l’estatut comun dels dimmis coma los autres crestians de l’empèri otoman. Fòrça èran de païsans que vivián dins de vilatges que dependián de feodals kurdes (los Aghas).

En 1915, quand comencèt lo genocidi dels Armenians, los Assirians del Hakkari, jol comandament de lor jove patriarca Mar Shimon XXI Benyamin (1884-1918), decidisson de resistir militariament. Après mantun meses de resisténcia son encerclats, reüssisson a rompre l’encerclament, abandonan lo Hakkari e capitan de rejónher l’armada russa a Ormiah en Persia (amb femnas enfants, vièlhs, bestial).

En 1918 après la Revolucion d’Octòbre e la retirada de l’armada russa, al prètz d’importantas perdas umanas capitan de rejónher l’armada britanica en Iraq, fòrça seràn recrutats dins l’armada britanica (levis assirians).

1933 independencia de l’Iraq, Assirians e Chaldeans son victimas de l’ostilitat del novèl govern iraquian. Massacres del Chaldeans de Semmel (prèp de Dehok). Fòrça Assirians tribals fugisson en Siria alara jos mandat francés e son installats per las autoritats francesas dins un trentenat de vilatges long del flume Khabor (i agèt un “bataillon assyro-chaldéen” dins l’armada francesa de Siria.)

Los Chaldeans d’Anatolia e los Siriacs del Tur Abdin, menan pas de resisténcias armada, subisson lo genocidi dins las meteissas condicion que los Armenians.

Annadas 70 : revòltas kurdas en Iraq : villatges abandonats populacion desplaçadas dins las villas.

Dins las annadas 80 dins lo contexte del conflicte entre l’armada turca e lo PKK : los 8 Villatges de Turquia qu’avián escapat al genocidi de 1915 son evacuats o abandonats => la majoritat de lor populacions emigran en massa, mai que mai a Sarcèlas dins lo Val-d’Oise, amb l’estatut de refugiats politics. Uèi demòra pas cap d’Assiro-Caldeans en Turquia, en defòra de qualques familhas isoladas demoradas a Istambol e de refugiats recents venguts d’Iraq o de Siria.

Eveniments recents en Iraq e en Siria :

Dins las annadas 2000 : fòrça crestians quitan Bagdad o Mossol siá per emigrar a l’estrangièr siá per se refugiar dins lo Kurdistan autonòme e dins las pichòtas vilas crestianas de la plana de Mossol => dins lo nòrd las comunautats se renfòrçan.

En Agost 2014 mantunas vilas e vilatges crestians de la plana de Mossol (Qaraqosh, Bartella, Karemlish, Tell Keyf…) son evacuats a la lesta a causa de l’avançada de Daesh. Son estat liberats per l’armada iraquiana e las fòrças kurdas en octòbre 2016 (pas reocupats e parcialament destruches). => populacion dins de camps de refugiats a Erbil (la vila crestiana d’Ankawa, dins la banlega d’Erbil, es passada de 40 000 a 100 000 estatjants).

En febrièr 2015 en Siria : los vilatges assirians del Khabour son preses per Daesh e represes per l’armada siriana en junh. Son parcialament destruches e pas reocupats.

10. Lo soreth en França al jorn de uèi

Apr'aquí 20 000 parlaires dont 15 000 en region parisenca, mai que mai a Sarcelles e dins las comunas alentorn. La màger part son venguts de Turquia dins las annadas 80. arribèron puèi de refugiats d’Iraq dins las annadas 90, 2000, 2010.

Manten relatiu de la lenga : glèisa, catequisme, familha.

2000 a 3000 Caldeans a Marselha e aitant dins l’aglomeracion lionesa (mai que mai a Vaux-en-Velin)

A Sant-Jòri e Fronton, prèp de Tolosa : pichona comunautat assiriana pus anciana, arribada dins las annadas 1920, puèi dins las annadas 1960-1970, (40 a 50 personas)

2007 : dobertura d’un cors de soreth a l’Inalco (a la debuda opcion dins l’encastre del Master d’arabi ; dempuèi es estat dobert coma opcion a d’estudiants d’autras disciplinas).

Actualament : obrador de soreth dins un collètge e un licèu de Sarcelles.

11. Nomenar las lengas, nomenar lo monde.

Los parlaires crestians balhan tradicionalament a lor lenga lo nom de soreth, qu’es a l’origina un advèrbi (-eth es un suffixe adverbial) que vòl dire « a la manièra dels Sirians » : « parlar soreth » es donc « parlar a la manièira dels Sirians »

Dins l’usatge tradicional soreth designa tanben lo siriac (o lišana ‘atiqa ‘lenga anciana’ o encara soreth ‘atiqa ‘soreth vièlh), emai, de còps, lo toròyò, mas dins l’usatge actual soreth tend a s’especializar dins lo sens de « North Eastern Neo-Aramaic » ? D’autras apelacions son en concurrencia amb la de soreth :

Mai d’un d’aqueles termes son pauc pertinents d’un punt de vista linguistic e fan referéncia en realitat a l’apartenéncia etnica o religiosa, los « Assirians » son de confession « nestoriana », los « Caldeans », sortits de la metessa tradicion liturgica, son de confession catolica. Los josius fan pas servir lo terme soreth, que pòt tanben significar « crestian ».

Lo terme assirian es pas gaire utilizat en França, que la màger part dels parlaires que i vivan son de confession caldeana.

Cal tornar precisiar que lo soreth ven pas de l’assiro-babilonian de l’antiquitat que fasiá partida d’un ramèl de las lengas semiticas qu’es uèi escantit)/

La quita nòrma ISO declina lo soreth segond l’apartenéncia religiosa del parlaires :

 ISO 639-3 aii : Assyrian Neo-Aramaic

 ISO 639-3 cld : Chaldean Neo-Aramaic

 ISO 639-3 aij : Lishanid Nosan (litteralament “nòstra lenga”)

Lo monde an de mal a nomenar lor lenga. Exemple : lo monde de Sarcèlas dison que parlan soreth o caldean, los de Sant-Jòri dison que parlan assirian.

Problèma del nom ethnic :

Dins l’usatge tradicional lo monde que parlan soreth se dison Soraya (plural : Soraye) = « sirian ». (l’arabi destria sori [suri] “ciutadan de la republica de Siria” de soriani [surjani] “crestian de tradicion siriaca”, en aramean es lo meteis mot) : mas lo terme designa tamben los Jacobitas e los Sirians catolics.

En França s’utiliza mai que mai Assyro-Chaldéens coma nom etnic. Es lo terme utilizat a la Conferéncia de la Patz de 1919 e dins lo tracta de Sèvras en 1920. Chaldéen e Assyrien preses a despart fan referéncia a la confession religiosa.

Dins los paises anglo-saxon, subretots als Estats Units ont los Assirians son dominants, lo corent « assirianista » tend a impausa Assirian coma nom etnic, totas confession confondudas (per designar los Chaldeans dison Assyrian catolics) ; polemicas, reaccion recenta del patriarca caldean.

De còps se tròba lo terme Assiro-Caldeo-siriac : que dins la plana de Mossol i a qualques vilatges de tradicion jacobita o siriana catolica, valent a dire antiòquiana (Qaraqosh, Bartella). Mas en defòra d’Iraq, los fidèles d’aquelas doas glèisas parlan toròyò o arabi.

En 1555 a Roma, Joan Solaqa se presenta coma venent de Caldèa (o d’Assiria ?). D'aquí los crestians d’Iraq son apelats Caldean o Assirian per la glèisa catolica.

Entrò la fin del sègle XIX lo sens precís dels dos termes es pas completment fixat. La branca catolica de la glèisa es apelada Gleisa caldeana mas los termes Caldeana e Assirians coma noms etnic son, de còps que i a, emplegar l’un per l’autre.

Lo sens precís (confessional) actual se fixa a la fin del sègle XIX e a la debuda del sègle XX.

Al sègle XIX, descobertas arqueologicas, desvolopament d’un nacionalisme que s’afirma Assirian e revindica l’eretatge dels Assirians de l’antiquitat.

En França, los de Sant-Jòri se dison Assirians, los de Sarcèlas Assiro-Caldeans.

Glèisa :

Fins a 1968 la glèisa nestoriana s’apelava oficialament Glèisa de l’Orient (anglés : Church of the East ;aramèu :‘Eta d-madənkha).

En 1968 esquisme sus la question del calendièr (julian o gregorian), la Gleisa de l’Orient se sompartís en dos ramèls : la Glèisa Assiriana de l’Orient e l’Anciana Glèisa de l’Orient ; es lo primièr còp que lo terme assirian apareis dins lo nom de la glèisa.

Impossibilitat de trobar un nom etnic consensual

12. Lenga e poder

Dempuèi la fin de l’empèri aquemenide, l’aramèu foguèt pas jamai la lenga d’un poder politic. Ça que la es demorat la lenga d’un poder religiós.

I a jamai agut de repression activa de la pratica de la lenga, a despart de la Turquia.

Son los eveniments politics qu’an provocat la dispersion dels locutors, e las evolucion economicas que coneguèt lo sègle XX, que fragilisan las practicas. Tant que s’es mantenguda la societat tradicionala, la lenga s’es mantenguda.

Se pòt pensar que la lenga se mantendrà tant que demorarà dins lo païses d’origina, de comunautas omogeneas (es a dire monoetnicas) qu’abiten dins de vilatges e de pichòtas vilas.

Aquò nos mena a nos interrogar sur la nocion de metissatge.

Es clar qu’un metissatge generalizat menariá a la mòrt de la lenga e a l’assimilation de las populacions arameofònas a la cultura araba o kurda. L’avenidor seriá puslèu a un multiculturalisme d’escambis, qu’a un metissatge generalizat. Es un pauc çò que se pratica dins lo kurdistan iraquian autonòme ont los Assiro-Caldeans son plan itegrats a la societat e participan a las institucions localas (governament, parlament…) tot en conservant lor lenga e lor cultura.

*****

Mai d’entresenhas sus la lenga : http://lgidf.cnrs.fr/node/304

Joan Sibille, 04/03/2017

1 Introduction

Aquest article es fondat sus lo constat seguent : maugrat cinquanta annadas de recerca sociolingüistica engatjada sus la question lingüistica occitana e de contribucions a la disciplina d’un ponch de vista internacionau, la substitucion lingüistica vèrs lo francés a contunhat e serà benlèu lèu acabada amb la mòrt dei darriers locutors dichs naturaus. Autant grèu bensai, la sociolingüistica qu’a analizat aquela evolucion en Occitania sembla pas aver poscut, o sachut, organizar sa perennitat. Lo trabalh d’Henri Boyer, de Renat Merle o de Felip Martel, tanbèn a l’Universitat de Montpelhèr representan de fach lei darrierei grandei contribucions an aqueu paradigm.

La question que vòli pausar es doncas : coma podèm pensar, dins la continuitat d’aquela òbra, l’avenir d’una sociolingüistica occitana? Quin avenir per una recèrca que s’es engatjada dins un estudi dei condicions de recuperacion d’usatges lingüistics que son a desaparéisser cada jorn mai? La sociolingüistica occitana pòt subreviure a la desaparicion dei practicas eiretadas de la lenga que son estadas son objèct principau d’investigacion, sensa s’especializar unicament dins de recèrcas istoricas? Lo libre de Lafònt (1997), Quarante ans de sociolinguistique à la périphérie, constituís un testament o una aisina per pensar l’avenir? La question dau biais que podèm ara pensar lei questions lengatgieras, puslèu bensai que la lenga, dins la societat que disèm, o volèm, occitana es autant centrala que dins leis annadas 60 o 70. Mai estent lei cambiaments radicaus dei quarantei darriereis annadas, es necite de lei pausar autrament.

Dins aquest article, prepausi doncas premier de faire lo ponch sus lei fondamentaus de la sociolinguistica dicha occitana. L’analisi d’aqueu corrent de pensada me permetrà puei d’examinar la produccion actuala dins aqueu paradigme per pensar la transicion d’una sociolingüistica occitana a una sociolingüistica dau domeni occitan. Prepausarai puei quauquei dralhas de recerca per durbir lo talher d’una sociolungüistica renovelada en (o dau) domani occitan.

2 La sociolingüistica occitana, o periferica : sei contribucions teoricas màgers

Dins aquesta seccion, vòli ramentar lei principis màgers de la sociolingüistica occitana. Lafònt (1997: 30–31) indica que la sociolingüistica occitana auriá poscut náisser tre leis annadas 1950 — en meme temps que l’òbra fondatritz d’Einar Haugen e avans la conferéncia de UCLA de 1964 (Calvet, 1999). Que siegue o non lo cas, retenem que lo questionament a l’entorn d’un apròchi sociologic o sociolingüistic dei questions de lenga en Occitania es ara tras qu’ancian, centrat sus la problematica de l’occitan o sus aquela dau francitan o dau francés regionau.

Lei questions que pausava Lafònt tre 1952 venguèron coma lo resultat d’una crisi intellectuala :

Il m’était apparu clairement que les blocages pratiques dont nous souffrions […] avaient leur source dans une conception latente, non critiquée de l’occitanisme (entendons par là la saisie de notre fonction). Nous pensions la « question occitane », non comme un questionnement qui nous serait adressé, en même temps qu’à l’opinion publique et à ses cadres politiques, mais définitivement, suivant deux nationalismes qui s’étaient recouverts. (Lafònt, 1997: 30–31)

Tornarem sus l’idèa de la crisi intellectuala que ressòna fortament a l’ora d’uei. La tòca premiera de la sociolingüistica occitana naissenta, coma aquela que nos deurà ocupar dins leis annadas venentas, èra la definicion de nòvas questions d’investigacion. La respònsa de Lafònt s’organizèt alora a l’entorn de la prepausicion en 1952 d’un estudi sus lo comportament lingüistic deis Occitans (Lafònt, 1997: 11–17). Aquel estudi fuguèt jamai realizat, que l’Institut d’Estudis Occitans la refusèt. Lei rasons dau blocatge èran mai que mai ideologicas, sota la forma d’una paur dau reau, escriu Lafònt, bòrd que lei resultats serián estats gaire favorables a la causa occitana (Lafònt, 1997: 31). Autrament dich, çò que prepausava Lafònt a l’epòca èra una mena de prior ideological clarification (Fishman, 1991) per comprene çò que pensavan lo mond que la politica de recuperacion de l’occitan li èra adreiçada.

Emb’aquò, la sociolingüistica occitana tala coma fuguèt desvolopada dins leis annadas 70 e 80 a Montpelhièr se pòt pas comprene sensa referéncia a la sociolingüistica catalana (Boyer, 1990, p. 21). Aquela branca de la disciplina s’organizèt a partir de 1973 « com a fruit d’una voluntat de normalització de la llengua catalana i d’un interès pel desenvolupament de la Sociolingüística a la nostra àrea », escriu Vallverdú (2011:194) — citant lo preambul deis estatuts de 1981 dau Grup Català de Sociolingüística. La paraula normalització se dèu entendre coma

aquell procés a través del qual una llengua que ha patit un procés de minorització o que no ha desenvolupat totes les seues potencialitats recupera l’estatus perdut o construeix tots els elements necessaris per constituir un instrument de comunicació, de cultura i de construcció del món apte per a totes les necessitats modernes.[2]

La normalizacion lingüistica es, per la sociolingüistica occitana o catalana, a l’encòp un procès sociau e un procès lingüistic. Socialament aquò significa un procès ? d’autocentrament (Joan i Marí, 1993) que passa per la construccion d’institucions e d’infrastructuras pròprias a una comunautat lingüistica e la liberacion de fenomèns d’auto-òdi. Dau ponch de vista lingüistic, implica la creacion d’un estandard lingüistic (veire tanbèn Sumien, 2006). Es d’aquela sociolingüistica, centrada sus lei nocions d’engatjament e de conflict que se tracta dins lo demai d’aquest article.

2.1 Una sociolingüistica engatjada

La sociolinguistica occitana, la vouguèron sei conceptors una sociolingüistica engatjada. Lafònt (1984), Boyer (2012), Sauzet (2012) e mantuneis autrei faguèron la descripcion d’aquel engatjament. Per l’un coma per l’autre, dins una situacion de « contact » que pòt èstre que conflictuala, lo scientific pòt pas demorar neutre. Aquela neutralitat seriá ren qu’una illusion, au servici finalament dei dominants :

[l]e sociolinguiste occitan se trouve dans la nécessité, s’il ne veut pas adhérer plus ou moins implicitement au schéma d’évolution linguistique qu’il analyse, c’est-à-dire donner à la dominance et à l’intégration culturelle des armes et des moyens en renfort, d’affirmer son implication dénonciatrice dans le processus. […] Mais sa démarche demeure scientifique, c’est-à-dire objectivante doublement : elle construit et déconstruit l’objectivité de l’objet, elle objective en même temps le sociolinguiste comme tel. […] Il apparaît donc à la fois comme impliqué et désimpliqué : aux yeux de la dominance, comme un militant à ce titre suspecté, aux yeux de la militance comme un désengagé suspect ou de tiédeur ou de trahison. (Lafònt, 1997, pp. 94–95)

La posicion detalhada çai-sobre se pòt pasmens entendre que dins lo contèxt de la definicion dau trabalh en sciéncias socialas. Coma l’explica puei Lafònt, lo pretzfach màger dau sociolingüista dèu consistir en « analizant sempre lei representacions e leis ideologias », e tanben lei fantasmas — totei lei fantasmas : aquelei de destruccion de l’occitan, coma aquelei ligats a la conservacion d’aqueu meme occitan (ibid.). Aquela implicacion se tradutz per una sociolingüistica centrada sus lo conflict e lei rapòrts de poder.

2.2 Una sociolingüistica dau conflict e de la dominacion

L’engatjament dau/de la sociolingüista se dèu concebre dins un monde onte lei lengas son un terren qu’aquí subre se jòga un conflict societau entre dos grops. Se la sociolingüistica periferica utiliza la nocion de diglossia, la manlevant a Ferguson e Fishman, ne’n fan tanbèn quicòm mai : la diglossia es totjorn l’indici d’un conflict, es jamai un estat estable, totjorn lo resultat d’una competicion per la legitimitat de dire lo monde d’un biais o d’un autre. La sociolingüistica occitana se pòt doncas comprene coma una sociolingüistica de la dominacion, çò que demanda un estudi dei rapòrts de dominacion. Se dèu considerar la frasa seguenta de Lafònt, que nos pòt donar d’indicacions per quant au programa sociau que se donava per tòca aquela sociolingüistica :

On signalera, pour ce qu’elle peut apporter à une psychosociologie des contacts entre langues, la visée générale de cette reconquête : non pas tant reconquérir l’occitaophonie pour elle-même que libérer une parole condamnée socialement. Une affiche de 1968 souvent reproduite depuis lors, et mise en chason, disait simplement : Òme d’òc, as dreit a la paraula, parla. (Lafònt, 1971: 99)

Coma dins la sociologia de Bourdieu, s’agís per la sociolingüistica occitana de donar an un grop vist coma dominat lei armas intellectualas e ideologicas per se desliurar e comprene sa condicion.

La question actuala es ben evidentament aquela de la dominacion simbolica e materiala dei populacions occitanofònas, e es aquí que lei gats se penchinan : es que se pòt encara parlar d’exclusion sociala ligada a un usatge de la lenga occitana? Quau parla ara occitan, e quau demanda l’egalitat lingüistica? Que l’occitan, coma lenga, siegue subordenat au francés, ne’n podèm gaire dobtar. Emb’aquò, se seguissèm lo programa d’una sociolingüistica dei rapòrts de dominacion e dei conflicts, son pas lei questions de lengas per se que nos dèvon interessar, mai lei rapòrts sociaus e lei biais que s’exprimisson sus lo terren de la lenga. Valènt a dire que se devèm interessar a totei lei questions ideologicas tocant lo terren de la lenga, en s’interessant segur a l’occitan, a son usatge, ai discors que lo justifican o lo delegitimizan, mai tanbèn a la question de la paraula publica e de son accès, ai constrenchas que permeton l’existéncia o au contrari la limitacion d’un espaci public occitan, e an aquelei vòtz que, aièr coma encuei, demòran silenciosas — que s’exprimissèsson en occitan o pas.

Una granda part dei defensors de l’occitan, senon la majoritat, fan partida de çò que sobra de classas mejanas, fan pas partida d’aquela categoria de la populacion qu’a pas drech a l’expression publica — coma individús. Autrament dich, se pòt dificilament contunhar de dire, coma dins leis annadas 60 o 70, que « la populacion occitana es oprimida », sensa analizar quau parla e quau pòt pas parlar au còp dins lo moviment occitan e dins aquela societat occitana que volèm analizar. Aquò significa que se devèm tanbèn pausar la question de l’usatge public de l’occitan quora es utilizat, conscientament o non, coma mejan de ierarquizacion de la populacion, en particular per legitimar de distinccions entre populacions dichas d’origina e populacions novèlas.

La preoccupacion dei rapòrts sociaus, de la diglossia en Occitania, e de la paraula socialament condemnada nos dèu doncas logicament pausar la question dei practicas lengatgieras realas, en particular tot çò que s’atròba(va) recampat sota lo nom de ‘francitan’ (Boyer, 1988, 1990; Mazel, 1980).

3 Sociolingüistica d’ara en Occitania

La sociolingüistica occitana es ara reducha a una fraccion de çò qu’èra dins leis annadas 1970 e 1980. Ma tòca es pas d’analizar lo perqué d’aquela evolucion, que faudriá segurament explicar per un estudi de l’evolucion de la disciplina compressa coma un camp bourdieusian de relacions objectivas de poder entre individús (Bourdieu, 1984). S’agís puslèu aquí de faire lo ponch sus çò que se fai encara sota l’etiqueta « sociolingüistica occitana » en aqueste començament de sègle 21^en, e per dire qué.

3.1 Estat dei luècs

Que se publica encara, a l’ora d’ara, en sociolingüistica periferica (o autra) sus la question occitana actuala? Pauc de causas fin finala, en comparason amb leis estats passats de la disciplina. Se consideram lei publicacions recentas, diguem despuei 2005, lo bilanç es pron lèu fach. La revista Lengas a servit de referéncia per lo desvolopament e la presentacion d’aquelei recèrcas, mai un agach rapide mòstra que la màger part dei publicacions tòcan lo relarg literari o istoric (o lei dos a la fes). S’agís naturalament pas de criticar aquelei publicacions, simplament d’assajar de comprene perqué la sociolingüistica occitana o periferica sembla de plus contribuir an aquelei debats.

Un numèro recent de Lengas sus la premsa, per exemple (75, 2014), presenta en mai d’una introduccion per Felip Martel quatre articles, e son totei d’estudis istorics. La question pausada en introduccion es, en brèu, quau fai qué, per dire qué, sota quntei condicions socialas, istoricas e eventualament ideologicas (Martel, 2014). Lo trabalh presentat, certas de qualitat, es pasmens pas un trabalh de sociolingüistas. S’inserís pas dins de debats actuaus dins la disciplina e cèrca pas de prepausar d’avançadas dins lo domeni, emai s’inspirèsse deis estudis de la sociolingüistica occitana sus lo conflict lingüistic. Se podriá dire la mema causa dau numèro 74 (2013) sus la cançon occitana. Lei contribucions an aqueu numèro son mai que mai centradas sus d’analisis istoricas o literaris. Contèn ges d’article que se podrián considerar coma sociolingüistics, au sens que participarián dins un debat dins la disciplina (en ressòn amb d’autrei revistas, d’autrei sociolingüistas, amb una amira e una ambicion per faire avançar una teoria sociala dau lengatge, en incluent de citacions en sociolingüistica etc.).

Dins leis autrei revistas francofònas de sociolingüistica, la situacion es gaire melhora. Langage et Société a publicat pauc de causas recentas sus la question occitana (Canut, 2000; Costa, 2013), e son pas escrichas despuei una persepectiva de sociolingüistica occitana. Sinhalem la contribucion de Christian Lagarde (2012) a un numèro recènt de Glottopol, que s’inscriu dins una perspectiva periferica clara. Dins lei revistas anglofònas enfin, lo constat es encara piéger : la revista Language Policy contèn ges d’estudi que tractan de la question occitana, de qunte ponch de vista que siegue, idem per lo Journal of Linguistic Anthropology o per Language in Society. Dins leis annadas 80, la sociolingüistica periferica s’exportava (per exemple Hamel & Cruz, 1988); ara plus gaire. Podriam pasmens sinhalar la continuitat dau trabalh de la sociolingüistica valenciana/catalana en País Valencian, en particular dins lei publicacions recentas de Vicent Flor (2011, 2012) a prepaus dei tensions au dintre dau moviment lingüistic valencian.

Entre lei recèrcas actualas, lei libres d’Henri Boyer ocupan una plaça centrala, que tractan dau domeni occitan (Boyer & Gardy, 2001; Boyer, 2005) o qu’aplican lei principis de la sociolingüistica periferica a d’autrei contèxts (Boyer & Penner, 2012). A Montpelhièr, Carmen Alén Garabato (e.g. 2009) a tanbèn contunhat d’explorar la capacitat d’aquela sociolingüistica a explicar lo mond actuau. Lo trabalh de Renat Merle ocupa tanben una plaça centrala dins aquelei recèrcas despuei leis annadas 70 (e.g. Merle, 2010). Sinhalem finalament la publicacion, sota la bailiá de Georg Kremnitz, d’una Histoire Sociale des Langues de France — criticabla mai que fai una bèla part ai perspectivas desvolopadas en sociolingüistica occitana dins leis annadas 1980.

Significa pas, emb’aquò, que l’ague pus ges de recèrcas sus leis usatges lingüistics en domeni occitan. Simplament, aquelei que s’interessan an aqueu domeni o fan dins d’autrei disciplinas : literatura e istòria, ja mencionadas avans, mai tanben antroplogia sociala o culturala (per exemple Milhé, 2008), en antropologia lingüistica (per exemple Connor, 2011), en sociolingüistica critica (Costa & Gasquet-Cyrus, 2012), dins lo camp dei politicas lingüisticas (per exemple Judge, 2007). D’autrei corrents de sociolingüistica francofòna an tanbèn contunhat de s’interessar au relarg occitan (e.g. Gasquet-Cyrus, 2004), emai fuguèsse per lo negar (e.g. Blanchet, 2004). Es malaisit de tractar de tot aquelei publicacions ensems, mai çò que lei distinga dei publicacions de l’escòla occitana de sociolingüistica es probable la forma d’engatjament amb son objèct, e lo tipe de saber que cèrcan de produrre.

3.2 Ome d’òc, parla. Mai per dire qué?

Una excepcion interessanta a la manca de produccion actuala en sociolingüistica dau conflict nos es provesida per la cronica setmaniera de Domergue Sumien sus lo sit d’informacion Jornalet. Lei cronicas de Sumien, que se presenta coma lingüista e sociolingüista sus lo sit, menan lo lector de la lingüistica prescriptiva a la politica lingüistica dins un assai d’ensenhar a un public de non-especialistas lei concèpts de basa de la sociolingüistica occitana : diglossia, conflict lingüistic, substitucion lingüistica, engatjament dau cercaire. Que siegue un trabalh remirable, per sa durada, per sa constància, es gaire contestable. En mai, cada cronica, en particular aquelei mai sociolingüisticas o politicas generan inevitablament un fum de comentaris e discussions.

Lo projèct d’aquelei cronicas es pron clar : s’agís de promòure una vision de la sociolingüistica occitana, tau coma resumit per Boyer (1991, pp. 37–38) : una situacion de contact es necessariament una situacion de conflict, que se pòt solament resòuvre per la normalizacion de la lenga minorizada, o per sa desaparicion (aculturacion o substitucion). Una dei consequéncias d’aquel engatjament es lo refús dau bilingüisme, non solament coma signe d’acculturacion mai tanbèn coma sinonim de folclorizacion e de substitucion en favor de la lenga dei dominants (Aracil, 1982). Es doncas un project o projèct explicitament normatiu, que s’apiela sus un trabalh lingüistic prescriptiu (Sumien, 2006) e una prepausicion d’estandard pluricentric, basat sus una regionalizacion dei dialècts tradicionalament identificats de l’occitan (Bec, 1973; Sumien, 2009). Coma l’escriu Sumien dins un comentari a un article sus la paraula legitima,

mon article cèrca pas de descriure passivament la subordinacion actuala, mon article es efectivament dins l'amira d'una planificacion lingüistica que vòu transformar la societat en metent fin a la subordinacion. E per aquò far, es necite d'afirmar lei valors de nòstre projècte per l'occitan (es la clarificacion ideologica que preconiza Fishman). Es dins aqueste sens que parli de paraula legitima. (commentari #18 dau 30 de mai de 2015, http://opinion.jornalet.com/lenga/blog/1410/la-paraula-legitima-sa-variacion-sei-registres#comentaris)

L’inconvenient màger d’aquela cronica, pasmens, es de se pas basar sus d’estudis recents sus la question dau lengatge en Occitania, fuguèsson aquelei de Sumien o d’autrei, nimai sus un trabalh conceptuau per actualizar de nocions que ja començan d’èstre marcadas per una epòca precisa, leis annadas 60 e 70, e una concepcion de la lenga enrasigada dins l’estructuralisme e lo fonccionalisme (Martin-Jones, 1989). Una autra critica que se pòt faire, an aquela cronica coma a d’autrei trabalhs sociolingüistics actuaus, es que depend de teorias socialas ara despassadas. Aquò se nòta en particular per çò qu’es de la problematizacion de la nocion de « grop », emai d’aquela de « lenga », l’una coma l’autra estènt jamai questionada. Dins la problematizacion de Sumien, explicitament nacionalista, la lenga deriva sa legitimitat non pas de seis usatges o de sa capacitat a indexar de practicas socialament construchas coma legitimas segon de logicas d’interés istoricament e socialament situadas, mai de son liame estrech e naturau amb un territòri, Occitania, domeni naturau de la lenga. Aquela logica mena a negar la legitimitat dau francés en Occitania, e asatada a d’autrei contèxts li fai ansin d’escriure :

Ara, parlem dei tèrras qu’an pas de populacions francofònas massissas. Son sovent d’ancianei colònias francesas. N’i a mai que mai en Africa. Lo francés i a pas la mendre legitimitat ni lo mendre drech de proeminéncia davant l’anglés. Dins aquelei país, i a de lengas autoctònas que se parlan massissament e que son mila còps pus legitimas que lo francés. Quau s’enchau de saber s’en Senegal lo francés o l’anglés dominan, quand lei lengas realament ancoradas i son lo wolòf, lo serèr, lo pul, lo manding o lo diòla? (http://opinion.jornalet.com/lenga/blog/1514/leis-occitans-devem-pas-defendre-lo-frances-ii)

S’aquela cronica fai viure una cèrta vision d’una sociolingüistica occitana, pausa pereu de questions sus lo tipe de societat occitana que volèm e lo tipe de sabers que volèm produrre e promòure coma sociolingüistas.

4 Pensar l’avenir

Emai la sociolingüistica occitana de la granda epòca deis annadas 60 a 80 aguèsse un eritatge minimau en comparason amb son influéncia passada, la situacion actuala se pòt tanbèn interpretar coma una crisi intellectuala tala coma aquela que depintava Lafònt a prepaus de la fin deis annadas 1940. La cronica de vulgarizacion sociolingüistica de Sumien dins Jornalet es un bòn indici d’aquela crisi, bòrd que nos permet d’una part de comprene coma la disciplina s’es limitada a cha pauc a una entrepressa de recuperacion lingüistica, arrestant d’assajar de comprene la societat occitana d’encuei, e d’autra part perqué prepausa una tribuna que li participa una part de l’occitanisme militant. Lei debats entre militants pòrtan mai que mai sus de questions de nòrma lingüistica (es a dire de projeccion d’un imatge ideau/idealizat de l’occitan), e sus lo ròtle dau nacionalisme dins la recuperacion possibla de la lenga. Mai que mai, pasmens, çò que cèrcan lei participants ai debats en seguida dei cronicas de Sumien, es una paraula d’autoritat que lei confòrta dins sa pensada dau declin e de la necessitat d’una politica lingüistica limitada a una seria de recètas practicas.

La crisi intellectuala, la podèm doncas definir coma l’impossibilitat de pausar de questions pertinentas e actualas a la fes per la compreneson de l’estat actuau de la societat que, nautrei, pensam occitana, e tanbèn coma guida per una accion engatjada tala coma la pensèron lei fondators de la disciplina en Occitania.

4.1 Critica de la sociolingüistica e sociolingüistica critica

Una tendéncia màger en sociolingüistica actuala, en particular dins la branca que s’interessa ai questions de planificacion lingüistica, es la focalizacion sus la lenga puslèu que sus leis actors sociaus. Aquò mena per exemple a la constitucion de diagnostics de vitalitat dei lengas, per posquer puei prepausar de remèdis. Aquel apròchi fuguèt mai que mai desvolopat per Fishman e sei seguidors, que desvolopèron son Graded intergenerational transmission grid (Fishman, 1991; Lewis & Simons, 2010) — una aisina que permet de classificar lei situacions de vitalitat lingüistica e de prepausar d’estrategias per, a cha pauc, montar leis escalons de la grasilha (veire tanben Grenoble & Whaley, 1998). Son pasmens tras que problematicas estènt que se focalizan sus la lenga puslèu que sus de locutors pres coma actors sociaus dins una ret d’activitats onte la question de la lenga es una entre mantunas. Lo trabalh de Sumien nos porgís un còp de mai un bòn exemple d’aquela tendéncia a prepausar una sociolingüistica de la lenga puslèu qu’una sociolingüistica de la societat d’ara. Dins un article recent tractant de questions de politica lingüistica occitana, catalana e peitavina (« aguiana »), escriu per exemple :

Aux XX^e et XXI^e siècles, les langues dominantes des États, le français, l’espagnol ou l’italien, s’imposent dans l’usage populaire au détriment de l’aragonais, de l’occitan ou de l’aguiainais et, dans une moindre mesure, du catalan. C’est aussi au XXe siècle que ces langues subordonnées s’équipent d’une codification, voire d’une standardisation, afin de résister à la substitution linguistique: le catalan se codifie dès 1913 et se dote d’un standard efficace dès les années 1930; l’occitan, depuis 1935, se standardise très lentement […]. (Sumien, 2013, p. 140)

Lei lengas son aquí dotadas d’una capacitat d’accion pròpria, que fai abstraccion de l’agentivitat dei promotors deis estandards, e de sei condicions e consequéncias idelogogicas. Aquel apròchi nos permet gaire de comprene çò que se jòga a l’ora d’ara en Occitania, leis enjuecs ideologics e de poder, lei ierarquizacions de personas que son a l’òbra a travèrs de la lenga e sus lo terren de la lenga, o puslèu dau lengatge. Nos laissa pas nimai comprene coma, e perqué, maugrat d’annadas de militantisme occitan, la societat dins son ensèms a contunhat de renonciar a sa lenga, maugrat de dinamicas mai favorablas a de formas de respèct de la « diversitat » despuei leis annadas 1980. Nos dona ges d’aisinas per comprene coma, e perqué, de monde se son apoderats d’elements de la lenga dins lo domeni economic per promòure de produccions en generau localas (mai pas totjorn), sensa necessariament que l’occitan siegue valorizat coma lenga d’usatge. Nos dona pas de possibilitats de comprene coma e perqué lo terren de la lenga es encara utilizat, de mantuns biais, per mantunei personas, per articular un fum de posicions sus la societat actuala, per ierarquizar, categorizar, legitimar lo monde — pensam per exemple ai secessionismes lingüistics en Provença, Auvernhe, Bearn : perqué aquelei moviments, perqué ara, e sota aquesta forma? Investigar aquelei question vòu dire istoricizar lei discors mai tanbèn significa prene de riscas, e potencialament descobrir que la question dau lengatge es utilizada en Occitania per promòure d’interés que son pas aquelei que, coma sociolingüistas, sovertariam. Quin es, per exèmple, lo potenciau exclusiu de l’usatge de l’occitan? Quau lo pòt mobilizar, sota quinei condicions?

4.2 Una sociolingüistica deis usatges, deis interés e dau poder

En 1997, èri estudiant en classas preparatòrias au Licèu Thiers de Marselha. Començaviam de preparar seriosament l’examen d’entrada a l’Escòla Normala Superiora quora nos diguèt un deis ensenhaires qu’amb un accent marselhés, nòstreis oportunitats de li entrar èran reduchas. Quauquei mes puei, legiguèri dins Le Provençal qu’a una femna li aviá refusat un emplec una entrepressa de venda a distància (per telefòn) bòrd que son accènt, lo jutgèron inadaptat a l’emplec. Segur lei doas situacions son pron desparieras, e s’agís pas de lei comparar. Simplament notar pasmens que la question lingüistica occitana existís encara, emai se fuguèsse desplaçada. Boyer a poscut notar aquò despuei longtemps a partir de son trabalh sus lo francitan, segur, mai es pas unicament d’aquò que s’agís. Durant de decadas, lo trabalh normatiu francés s’es apielat sus una dicotomia francés/patois, per dire que caliá aprene lo francés. Dau moment que lo francés es estat sachut per una majoritat de la populacion, s’operèt un transfèrt vèrs una autra dicotomia, bòn francés vs. marrit francés, que reprodusiguèt lei ierarquias d’a passat temps, projectada sus d’autrei realitats.

Donarai un autre exemple de procès de legitimacion/delegitimacion : que faire dei jutjaments qu’avèm totei ausit sus la lenga deis escolans dei classas bilingüas o de Calandreta ? Aqueu tipe de lenga, tot coma aqueu de neo-locutors de totei lei cantons, es regularament condemnat per sa manca d’autenticitat, de respèct de formas tradicionalas de la lenga, foneticas, sintacticas o pragmaticas. Se pausa per tota una generacion de nòus locutors la question de la legitimitat deis usatges, que correspondon pas, que pòdon pas correspondre, a l’idea que se fan mantuns militants de çò que dèu èstre la lenga.

L’enjuec per la sociolingüistica occitana, per demorar fidèla a seis engatjaments e per contunhar de contribuir a una compreneson de la societat occitana, es de descriure e d’analizar l’economia politica dei questions de lengas coma questions socialas dins la societat occitana. Es de comprene coma, per quau, e per qué faire, lo lengatge, sota qunta forma que siegue, es construch coma ressorsa (o non), coma e per quau lei condicions d’accès an aquelei ressorsas son organizadas e regimentadas, e quineis interès sièrvon. L’enjuec es finalament de comprene quinei son lei condicions sociologicas, sociolingüisticas, ideologicas de la societat actuala, per donar ai militants (que siam tanbèn) d’aisinas per pensar la societat, la comprene, e posquer agir sus ela.

5 Conclusion

Dins aquest cort article ai assajat de mostrar l’estat actuau de la sociolingüistica occitana e coma la disciplina podriá despassar son estat actuau de crisi per ajudar a comprene la societat actuala en demorant fidèla a sei principis de basa : una atencion au conflict, una volontat emancipatritz, e un engatjament dins la societat tala coma es puslèu que tala coma la somiam. La tradicion sociolingüistica occitana es rica d’un passat, de referéncias, d’escrichs que pauc de contèxts minoritaris en Euròpa pòdon adurre. Emb’aquò, es una tradicion dau sègle 20^en, amagestrada dins lo contèxt particular deis annadas 60 e 70, en dialòg amb d’autrei tradicions en America dau Nòrd, e a un moment que la lenga èra encara lenga de comunicacion generala dins un molon de luecs en Occitania. Se vòu subreviure a la desaparicion dei locutors naturaus, una focalisacion sus lei questions d’economia politica dau lengatge (Gal, 1989) permetriá a la sociolingüistica occitana a au còp de participar ai discussions internacionalas en sociolingüistica critica e en antropologia lingüistica (e.g. Duchêne & Heller, 2011; Schieffelin, Woolard, & Kroskrity, 1998) tot en assajant de comprene l’utilizacion de la lenga autoctòna, dei formas de francés e deis autrei lengas dins lo territòri occitan e en mantenènt una atencion a l’emancipacion deis individús en Occitania.

6 Referéncias

Alén Garabato, Carmen, 2009, Langues minoritaires en quête de dignité: Le galicien en Espagne et l’occitan en France, Paris, L’Harmattan.

Aracil, Lluís V., 1982, Lo bilingüisme coma mite, Magalàs, IEO Edicions.

Bec, Pierre, 1973, La langue occitane, Paris, PUF.

Blanchet, Philippe, 2004, « Provençal as a distinct language? Sociolinguistic patterns revealed by a recent public and political debate », International Journal of the Sociology of Language, 164, p. 125–150.

Bourdieu, Pierre, 1984, Homo academicus, Paris, Éditions de Minuit.

Boyer, Henri, 1988, « Le “Francitan”, matériaux pour l’approche des représentations et fonctionnements sociolinguistiques d'un interlecte », Lengas, 23, p. 71–96.

Boyer, Henri, 1990, Clés sociolinguistiques pour le “francitan”, Montpellier, CRDP.

Boyer, Henri, 1991, Langues en conflit: Etudes sociolinguistiques, Paris, L’Harmattan.

Boyer, Henri, 2005, De l’école occitane à l'enseignement public: vécu et représentations sociolinguistiques. Une enquête auprès d'un groupe d'ex-calandrons, Paris, L’Harmattan.

Boyer, Henri, 2012, « L’implication du sociolinguiste 'périphérique' », Cahiers de l’Observatoire Des Pratiques Linguistiques, 3, p. 79–85.

Boyer, Henri, & Gardy, Philippe, 2001 (eds), Dix Siècles d’Usages et d'Images de l'Occitan, Paris, L’Harmattan.

Boyer, Henri, & Penner, Heidi (eds.), 2012, Le Paraguay bilingue / El Paraguay Bilingüe. Paris, L’Harmattan.

Calvet, Louis-Jean, 1999, « Aux origines de la sociolinguistique: la conférence de sociolinguistique de l’UCLA (1964) », Langage et Société, 88, p. 25–57.

Canut, Cécile, 2000, « Subjectivité, imaginaires et fantasmes des langues : la mise en discours “épilinguistique” », Langage et Société, 93, p. 71–97.

Connor, Janet, 2011, National Standardization or Strength in Diversity? Language Ideological Debates in the South of France, BA Dissertation, University of Chicago.

Costa, James, 2013, « Sauver la langue? Deux siècles de renaissantismes linguistiques en Provence », Langage et Société, 145, p. 15–34.

Costa, James, & Gasquet-Cyrus, Médéric, 2012, « Introduction : Aspects idéologiques des débats linguistiques en Provence et ailleurs », Lengas, 72, p. 9–22.

Duchêne, Alexandre, & Heller, Monica (eds.), 2011, Language in Late Capitalism: Pride and Profit, Londres, Routledge.

Fishman, Joshua A., 1991, Reversing language shift: theoretical and empirical foundations of assistance to threatened languages, Clevedon, Multilingual Matters.

Flor, Vicent, 2011, Noves glòries a Espanya: Anticatalanisme i identitat valenciana, Catarroja, Afers.

Flor, Vicent, 2012, « Llengua valenciana, mai catala : Sécessionnisme linguistique et revitalisation linguistique au Pays valencien », Lengas, 72, p. 133–151.

Gal, Susan, 1989, « Language and Political Economy », Annual Review of Anthropology, 18, p. 345–367.

 Gasquet-Cyrus, Médéric, 2004, « The sociolinguistics of Marseilles », International Journal of the Sociology of Language, 169, p. 108–123.

Grenoble, Lenore A., & Whaley, L. J. (1998). « Toward a typology of language endangerment », dins Lenore A. Grenoble & Lindsay J. Whaley (eds.), Endangered Languages: Language Loss and Community Responses, Cambridge, Cambridge University Press, p. 22–54.

Hamel, Rainer E., & Cruz, Héctor M., 1988, « Dezplazamiento y resisténcia de la lengua otomí: el conflicto lingüístico en las prácticas discursivas y la reflexividad », dins Rainer E. Hamel, Yolanda Lastra de Suárez & Héctor M. Cruz (eds.), Sociolingüística Latinoamericana, México: UAM, p. 101–146.

Joan i Marí, Bernat, 1993, « Autocentrament / aliocèntria en el procés de normalització del català », dins Una llengua sense ordre ni concert, Barcelona, Oikos-Tau, p. 35–42.

Judge, Anne, 2007, Linguistic Policies and the Survival of Regional Languages in France and Britain, Basingstoke, Palgrave.

Lafònt, Robert, 1971, « Un problème de culpabilité sociologique : la diglossie franco-occitane », Langue Française, 9, p. 93–99.

Lafònt, Robert, 1984, « Pour retrousser la diglossie », Lengas, 15, p. 5–36.

Lafònt, Robert, 1997, Quarante ans de sociolinguistique à la périphérie, Paris, L’Harmattan.

Lagarde, Chistian, 2012, « Le “Colonialisme intérieur” : D’une manière de dire la domination à l'émergence d'une “sociolinguistique périphérique” occitane », Glottopol, 20, p. 38–54.

Lewis, M. Paul, & Simons, Gary F., 2010, « Assessing Endangerment: Expanding Fishman’s GIDS », Revue Roumaine de Linguistique, 55(2), p. 103–120.

Martel, Philippe, 2014, « Introduction : De l’occitan dans la presse (XVIIIe-XXe siècles)», Lengas, 75.

Martin-Jones, Marilyn, 1989, « Language, Power and Linguistic Minorities: The Need for an Alternative Approach to Bilingualism, Language Maintenance and Shift », dins Robert Grillo (ed.), Social Anthropology and the Politics of Language, Londres, Routledge, p. 106–125.

Mazel, Jean, 1980, « Francitan et français d’oc: problèmes de terminologie », Lengas, 7, p. 133–141.

Merle, René, 2010, Visions de “l’idiome natal” à travers l’enquête Impériale sur les patois (1807-1812) : langue d'oc, catalan, francoprovençal - France, Italie, Suisse, Perpinhan, Trabucaïre.

Milhé, Colette, 2008, Pragmatique de l’utopie occitane : le point de vue béarnais, Thèse de doctorat soutenue à l'Université Bordeaux 2.

Sauzet, Patrick, 2012, « De l’importance d'être une langue », Cahiers de l’Observatoire Des Pratiques Linguistiques, 3, p. 87–106.

Schieffelin, Bambi B., Woolard, Kathryn A., & Kroskrity, Paul V (eds.), 1998, Language ideologies: Practice and theory, Oxford, Oxford University Press.

Sumien, Domergue, 2006, La standardisation pluricentrique de l’occitan : nouvel enjeu sociolinguistique, développement du lexique et de la morphologie, Turnhout, Brepols.

Sumien, Domergue, 2009, « Classificacion dei dialèctes occitans », Linguistica Occitana, 7, p. 1–56.

Sumien, Domergue, 2013, « Les langues romanes centrales vers une nouvelle convergence : catalan, occitan, aragonais, aguiainais (poitevin - saintongeais) », Hápax, 6, p. 135–163.

Vallverdú, Francesc, 2011, « Història del col·lectiu GCS/ASOLC/SOCS », Treballs de Sociolingüística Catalana, 21, p. 193–204.

Vist qu’ai picat lo tèxte de mon intervencion e que m’engarça d’en far un résumit, lo prepausi aquí dejos (ai botat un fum de titols de seccions per facilitar la lectura). Ai reportada tanben la part magèr de la discussion a la fin.

Estandards de lengas e poders socio-politics

.

Vòli tornar uèi sus la quaestio vexata de l’estandardizacion, en partent de las paginas de Blanchet sul sicut dins son libre dedicat a la « glotofobia »[1] (veire aquí lo compte rendut de la sesilha passada, e doas intervencions sul blog Mescladis e còps de gula : combatre la glotofobia e Calife à la place du calife ?).

Mas en primièr una definicion de çò qu'es un estandard fa mestièr. La qu'es totjorn citada es la de Fergusson : "estandardizacion es lo procès que pòrta una varietat de lenga a èsser acceptada dins la comunautà de paraula coma noma supradialectale - la forma "melhora" de lenga - avalorada sus los dialectes regionals e socials, amai se aquels podon èsser estimats apropriats a d'unes domenis". Caldrà veser se aquesta ierarquia es immutabla o pas.

Blanchet : critica de l’estandardizacion

Blanchet fa una analisi exclusivament negativa de l’estandardizacion e de la normalizacion lingüisticas, coma de biaisses per la presa de poder o l’afortiment del poder d’una elita, dins un rapòrt de dominacion suls autres locutors, que lors parlars vernaculars, lor lenga doncas es criticada e forçadament desvalorizada, inferiorizada e minorizada per la quite imposicion d’un estandard, d’una nòrma. La nòrma pòt pas que transformar la variacion en deviacion, en deviança, se i a d’ora en dabant una bona lenga, i a tanben una o maites marridas lengas o marrits biaisses de parlar o desparlar la lenga. Per aquò, l’estandard fa pas que renforçar « la representacion negativa que los locutors espontaneus an de lors parlars familièrs » (p. 103). E aqueste procès es lo de l’imposicion per una partida de la societat, una elita sociala, d’una dominacion simbolica sul demai de la societat « l’elaboracion de las lengas estandards » son de « procediments d’exclusion sociopolitica » (titol d’un capitol, p. 91).

Bourdieu e Boltanski : fetichime de la lenga

Aquesta analisi ven subretot de Bourdieu. Dins un article famos escrit amb Boltanski « Le fétichisme de la langue », publicat en 1975, se pòt legir : « L’efèit de la dominacion simbolica se vei jamai tant plan que quora s’abalís. L’accession d’una lenga, fins alara dominada, a l’estatut de lenga oficiala, es a dire politicament e culturalament legitima, investida d’una mèna d’autoritat intrinsèca coma expression autorizada de l’autoritat, a plan segur coma efèit, coma zo podèm veire al moment ont de países fins alara colonizats arrivan a l’independéncia, de legitimar los detentors d’aquesta lenga a s’apropriar las posicions de poder e las gratificacions materialas corelativas (doncas a exclaure los que tiravan lor posicion dominanta d’autras competéncias lingüisticas) ».[2]

Los efèits pervèrs del (relatiu) poder institucional de l’occitan

Es pas la pena d’insistir sul fach que sèm pas nosautres dins aquesta situacion, tant s’en manca ! Mas cal pr’aquò constatar qu’avèm una legitimat indirecta, vist que la lenga que portam, deja per son nom, gaudís d’una reconeissença, non pas certa oficiala, mas institucionala (amai se demora socialament contestada per fòrça monde, qu'an de còps que i a de posicions institucionalas fòrtas coma Blanchet, ensenhaire a l’universitat) : los tèxtes oficials reconeisson que i a quicòm que se sona « occitan », que s’ensenha jos aqueste nom (i a doncas una reconeissença de l’occitan per l’institucion escolara) e que s’escriu tanben jos aqueste nom segond un còde grafic mai o mens omogenèu. E aquò balha un pichon poder a los que parlan, ensenhan e escrivon l’occitan, evidentament pas sus los que parlan francés, mas sus los que lor lenga es pas reconeguda per d’occitanistas coma « bon occitan » (perque subretot seriá tròp francezada, tròp paura, etc.) e que sovent se reconeisson pas e son pas reconeguts dins la societat locala e nacionala coma parlant l’occitan, mas lo « patés », amb tot çò qu’aquò pòt aver de pejoratiu e d’inferiorizant. Aquò zo podèm pas negar e cal reconeitre qu’es la quita existéncia d’una superioritat simbolica, perque oficializada per l’ensenhament, etc., de çò que se ditz occitan, que produsís la reaccion d’identificacion de la lenga vernaculara coma non occitana, amai se los occitanistas fan d’aquesta lenga vernaculara la referéncia e de còps que i a lo quite model del quite occitan. Aquò es lo fenomene plan conegut e analizat dempuèi longtemps (Robert Lafont per exemple parlava deja de « dissociacion ») que pòrta, per exemple, d’ex-calandrons de la primièra generacion a diferenciar çò qu’an apres coma occitan del patés[3] o encara que pòt explicar qu’un neofite dels cors d’occitan qu’aviá apresa la lenga pichon pel campestre posca dire : « nos autres disiam trefla mas en occitan se ditz trefuèlh ».

Bourdieu : estandard e poder simbolic

Plan segur, la situacion descrita per Bourdieu dins lo tròç citat es diferenta : es la situacion d’aprèp una revolucion nacionala capitada vista, disèm, sul model europenc del sègle dètz-e-nòu (perque sabem plan qu’aquesta revolucion lingüistica es pas gès automatica aprèp la naissença d’un estat nacion : un fum d’Estats descolonizats an causit la lenga del colonisaire coma lenga oficiala). Per Bourdieu, coma l’escriu dins Langatge e poder simbolic, totis los nacionalismes son « condamnats, a reprodusir, un còp trionfants, lo procès d’unificacion que ne denonciavan los efeits »[4]. Dins aquel libre, l’estandardizacion se pòt pas desseparar de l'espelida e del desvelopament de l’Estat nacion europenc modern (enfin caldriá puslèu dire francés !). Fa a la lesta un pichon resumit istoric, simplista e discutabla sus mai d’un punt) del procès d’estandarzacion del francés e de la desvalorizacion concomitanta dels dialectes en França. Vos citi la conclusion d’aqueste rampel istoric : « es doncas solament quora apareisson los usatges e las fonccions ineditas que la constitucion d’una nacion implica, grop completament abstract e fondat sul dreit, que venon indipensables la lenga estandard, impersonala e anonima tant coma los usatges officials que dèu servir, e, del mème còp, lo trabalh de normalizacion dels produches dels habitus lingüistics »[5]. L’estandardizacion lingüistica, per Bourdieu, coma per Blanchet que lo seguís, es una aisina necessaria de l’Estat nacion modern, que pòt pas que crear çò que Bourdieu sona un mercat lingüistic unificat amb sa ierarquia dels parlats, naturalizada e doncas ges contestada, e son òrdre pròpre ; una ierarquia e un òrdre pr’aquò que son à l’encòp lo rebat e l’expression de las inegalitats socialas. Insistisson l’un e l’autre sul fach que l’estandardizacion linguistica es lo fruch de l’exercici del poder de l’Estat nacion, mas integrada e incorporada, assimilada pels locutors que cambian d’un biais esponanèu, dins las novèlas condicions, d’habitus lingüistic (ensajan d’escondre lor accent quora parlan dins un administracion, de pas ensenhar lo patés als enfants, etc. e an de bonas rasons, a l’encòp socialas, economicas, simbolicas per aquò far). E Bourdieu afortís que pòt pas simplament explicar la constrencha dirècte del poder politic e de sas institucions (lo dreit e l’escòla en primièr) : « se pòt pas solament imputar los progrèsses de la lenga oficiala a l’eficacitat dirècta de las contrenchas juridicas o quasi juridicas (que podon impausar, pel melhor, l’aquisicion, mas non pas l’utilisacion generalizada e, del mème còp, la reproduccion autonoma, de la lenga legitima). Tota dominacion simbolica supausa de la part de los que la subisson una forma de complicitat qu’es pas ni somission passiva a una constrencha exteriora, ni adesion liura a de valors »[6]. Lo monde que parlan o parlavan lors dialècte son actius dins la legitimacion, assimilacion e transmission de l’estandard francés, mas son pas per aquò liures de zo pas far, per de rasons socialas e economicas (se un vòl ganhar sa crosta dèu parlar francés), mas tanben perque per una bona part an quitament pas consciença de far çò que fan, causisson pas, mas son actius e volontaris. Es per aquò que parla de cambiament dins « l’habitus » lingüistic.

Dominacion, egemonia e (in)consciénça lingüistica

Aquesta insisténcia sus la manca de consciéncia e doncas de contròtle e de recuol critic dels actors (e dels actors-locutors plan segur) es quicòm de central dins la sociologia de Bourdieu, amai de problematic. Perque se i a de patejaires que se fan l’expression sens distància de l’ideologia lingüistica dominanta, n’i a un fum que te dison que la disparicion del patés es domatge, amai fòrça domatge, mas qu’es una fatalitat del « progrès », de la « modernitat », etc. e que doncas i a pas res a far. Es pas tant una manca de consciéncia que lo constat, fals plan segur dins l’absolut (las causas porián èsser diferentas), mas verai relativament a la situacion presenta (la conjonctura), e la manca concreta d’alternativa, sociala, culturala, e benlèu tanben la manca d’espleches argumentatius disponibles per poder se dire que lo patés poriá èsser una lenga, tan plan coma lo francés (los luòcs comuns afortisson exactament lo contrari).

Cal tener compte tanben del desir de reconeissença simbolica, perfièchament legitime : òm vòl mostrar qu’òm pòt mestrejar la lenga del mèstre, la lenga dels mossurs, mas aquò empacha pas, dins maites cases, un jutjament positiu, o almens ambivalent sul patés, lenga aimada, lenga dels sentiments, etc. que confòrta, d’un biais, l’ideologia lingüistica dominanta, mas d’un autre, la questiona, perque mòstra que se pòt aimar quicòm que, per l'ideologia dominanta, es pas aimable ; se podon trobar de qualitats a çò qu’es desqualificat. E doncas, se pòt pas dire que i aja pas de consciéncia lingüistica e cap de trabalh critic, mas aqueste trabalh es contrench, limitat e embarrat dins una situacion de dominacion ideologica e subretot d’ « egemonia », al sens de Gamsci, que Blanchet torna prene, per remandar an aquesta partida prigonda de dominacion non percebuda, interiorizada e acceptada. Mas l’egemonia es pas jamai acabada, pas jamai clavada, i a totjorn de falhas, de contradiccions denonciadas per lo quite monde que la patís, si que non, i aurà pas mejan de la criticar e de la cambiar.

Estandard e Estat nacion

Per Blanchet legeire de Bourdieu, l’estandardizacion lingüistica es quicòm doncas de prigondament negatiu : l’imposicion e l’incoporacion, d’un poder de dominacion, un poder de naut en bas, qu’es en primièr, lo poder de l’Estat nacion. Tota mèna d’estandardizacion lingüistica seriá nacionalista o cripto-nacionalista per definicion : vaquí un argument que va dins lo sens, plan segur, de la reduccion dels moviments d’identitat lingüistica e culturala al nacionalisme o al criptonacionalisme.

Antiquitat de l’estandardizacion per l’escrit

La primièra remarca que farai es que la produccion d’estandards al sens larg, tant per la lenga parlada que per e amb la lenga escricha, a pas esperat l’Estat nacion de l’epòca moderna per existir. Bourdieu fa l’impassa totala sus la longa istòria de la gramatica e mai generalament sus l’istòria de l’escritura e de sa transmission. Sens aver benlèu la rigor de l’estandardizacion moderna, se pòt almens dire, çò me sembla, que totas las lengas escrichas, e del sol fach que son escrichas, se son fargadas d’estandards mai o mens elaborats e mai o mens constrenhents. Se poriá benlèu dire que l’escritura es pas jamai solament la codificacion del parlat, es totjorn, en mai d’aquò, moviment d’estandardization perque destinat a un public totjorn mai larg que lo que se pòt tocar amb la paraula.

Comunicacion orala e estandard

Mas dins la quita paraula, quora se vòl parlar a un public larg que trespassa las estrechas limitas del vernacular local, me sembla que sèm sul camin cap a un estandard. Se crean d’un biais espontanèu de varietats de lengas per escambiar mai o mens lenh, que son de germes d’estandards : caldriá estudiar (benlèu es estat fach) cossí per exemple parlan, dins de zònas ont la variacion s’encontra – coma en Occitania un còp èra – a cada vilatge e ont i a pas de segonda lenga veiculara, los fierejaires, los sauta-en-bancas, los presicaires itinerants, etc.

Estandards sens Estats

Aquò vòl pas dire que l’estandard aja pas d’usatges e d’enjòcs de poder en general e de poder politics en particulièr. Mas vòli avançar l’idèia que l’estandardizacion es pas cap l’invencion de l’Estat nacion. Amai dins l’Europa moderna avèm de contra exemples e pensi en particulièr a l’italian que foguèt una lenga estandardizada (se ditz tòscan, mas se pòt pas confondre amb lo tòscan amai s’es a basa de parlats tòscan) de sègles abans la constitucion de l’Estat nacion Italian[7]. Me sembla tanben que, per una bona part la lenga dels trobadors èra tanben una lenga estandardizada, un estandard dels leterats que se parlava, o almens se cantava e s'escriviá, dins una zòna fòrça vasta. S’aquò es la vertat alara non solament se pòt pas far de l’estandardizacion una aisina nascuda amb e per l’Estat moderne, mas la se pòt pas tanpauc considerar coma principalament, fondamentalament, un mejan de dominacion entre las mans dels poders politics.

Lengas sens estandard, a "l’estat pratic" (encara Bourdieu)

Quora ditz que i a pas besonh d’estandard per comunicar (dins la comunicacion i a espontaneament adaptacion mutuala). Aquò rai ! Per de millenaris las lengas èran pas estandardizadas e lo monde se comprenian… Bourdieu dins lo mème libre afortís que las lengas sens estandardizacion (çò ditz sens « objectivacion dins l’escritura » e subretot sens « codificacion quasi juridica […] corelativa de la constitucion d’una lenga oficiala »), « existisson pas qu’a l’estat pratic, es a dire jos la forma d’habitus lingüistics al mens parcialament orquestrats[8] e de produccions oralas d’aquestes habitus : mentre que se demanda pas a la lenga que d’assegurar un minimum d’intercompreneson dins los encontres (de tot biais fòrça rares) entre vilatges vesins o entre regions, es pas question d’erigir tal parlar coma norma de l’autre »[9]. Aquesta vision, çò me sembla dèu èsser un pauc corregida : los encontres son pas tant rares e lo monde, contrariament a çò que se ditz, plan sovent, bolegan e, de còps que i a, sens èssers letrats, coneisson maitas lengas e dialectes apres justament al contacte. Vesi que Bourdieu coneís pas la teoria de Seguy sus la diferenciacion dialectala de proximitat que renforça las identitats localas, perque aquò li fariá mestièr[10].

Almens caldriá destriar doas situacions : la diferenciacion dialectala locala quora existís, en defòra d’aquestas variacions, una lenga veiculara de referéncia e quora aquesta lenga veiculara existís pas. Caldriá veser tanben çò que se passa quora de condicions istoricas e politicas fan encontrar e viure amassa de populacions que parlan a priori de varietats de lengas diferentas mas vesinas : aquí se poriá benlèu trobar quicòm coma una mena d’estandardizacion espontanea. Benlèu que tot aquò es estat estudiat e cal desencusar mon ignorància !

Estandard, escritura e ensenhament

Mas vertat es que podèm dire que l’estandardizacion tant coma la coneissèm es intrinsecament ligada a l’escritura e a l’ensenhament, que son d’institucions socialas josmessas als poders d’Estat, disèm al poder politic en plaça (imperial, reial, republican), vertat, mas produsidas e reprodusidas d’un biais espontanèu pels actors. S’escrivi, vòli èsser compres del mai grand nombre de legeires de la lenga (Blanchet evidentament escriu dins un francés estandard) ; se ensenhi, es a dire se fau de l’ensenhament de la lenga una activitat separada, vòli ensenhar una varietat de lenga la mens estrecha, la mai duberta, e me cal me balhar de règlas, foguèsson arbitrarias… En mai d’aquò s’ensenha totjorn dins l’encastre d’una comunautat d’ensenhament amb d’autras ensenhaires, e soi constrench d’articular mon ensenhament a lo dels autres (es una constrencha sociala e culturala de fons, comunicacionala abans d’èsser una constrencha institucionala). E plan segur cal dire que l’estandard pòt èsser mai o mens sople, mai o mens dubert a las diferéncias, mai o mens « polinomic » (al sens de Marcellesi) o almens « pluricentric » (al sens de Sumien), per tener compte lo mai possible de las variantas.

Per un estandard autogestit : la polinomia còrsa

A la fin de son libre, Blanchet parla d’autogestion dins la pratica del model polinomic, còrse mai que mai. Podi vas jutjar, perque i soi pas anat veser. Mas en teoria l’estandardizacion podriá èsser autogestida. Vesi pas cap aquí de contradiccion. Lo problema es pas l’estandardizacion de per se. Çò que Marcellesi sona « apròcha polinomica », dins sa dimension programatica, que Blanchet presenta coma « glotopolitica autogestionaria » me sembla tot simplament una mena d’estandadizacion a minima ; es pas lo simple enregistrament de totas las variacions, perque aquò, tot simplament, se pòt pas. Ai legit un article fòrça interessant de Pascal Ottavi sus l’ensenhament en Còrsa amb lo metòde polinomic entremièj d’una enquesta sus d’ensenhaires del còrse e, çò ditz, a una excepcion prèp, « l’ensemble dels participants tendon a utilizar de formas mixtas mai o mens sistematicas, dins l’encastre d’una pratica dialectala que demora malgrat tot identifiabla »[11]. Aquestes professors, per lor quita pratica d’ensenhaires, e lor cultura lingüistica còrsa que trespassa forçadament lor canton, s’ai plan compres, son en camin cap a un estandard, o melhor, son a fargar d’estandards amb lors escolans, sens cap de repression o d’exclusion a priori de las diferéncias. A legir aqueste article, la pratica de la polinomia pòrta de fach – aquò es mon analisi – a l’establiment progressiu d’estandards, amai foguèsson localisats, almens per los besonhs e las necessitats de l’ensenhament. E aqueste estandard, se se fa, vendrà d’en bas e non pas d’una academia còrsa.

Es per son quite refus, a priori, de tota mena d’estandard, çò me sembla, que Blanchet es tant cort sus las alternativas concrètas possiblas al regne de la glotofobia. Avèm besonh per aquò de pensar l’estandardizacion d’un biais neutre, sens idolatria e sens diabolizacion ; pòt èsser una aisina vertadièrament democratica tant coma lo contrari, depend de cossí es fargada, per quals e amb quala tòca.

Lo cas basc : batua e vernacular

Mas demora qu’a rason suls efèits fòrça negatius de l’imposicion d’un estandard d’en naut, per exemple del professor suls enfants, dins lo mespretz de las varietats parladas (patés, vernacular, dialècte..). Ai retengut a prepaus una frasa del libre de Fraj : « M’escasèt de reculhir le testimoniatge dolorós de locutors eretièrs corregits per de joves missi dominici mandats pel campèstre per i espandir la Bona Paraula lingüistica » (Quin occitan per deman). Aquesta patologia es plan documentada tanben endacòm mai. Per exemple, ai legit un libre excellent sus la revitalizacion del basc a Usurbil, escrit per una cercaira americana, Jacqueline Urla (Reclaiming basque, language, nation and cultural activism, Reno et Las Vegas, University of Nevada Press, 2012), que se soven d’un professor de basc que li balhava de corses dins las annadas 80 e que se metiá en colèra, coma Fraj, contra sos cò-nacionals en Hegoalde que aprenian lo batua (lo basc estandard) a l’escòla, « then went home and corrected the colloquial forms of their parents or grandparents ». Soi segur que d’observacions vesinas se faguèron tanben en Bretanha, en Catalonha e endacòm mai. Mas justament, Urla mòstra que l’estandard escrit batua, elaborat per l’Academia de lenga basca a partir de 1968, se presentava coma una estandardizacion de la lenga escrita e non pas orala ; aquesta academia a totjorn dich que lo batua èra pas fach per prene la plaça de la lenga parlada. Ajèt tot parièr d’efeits negatius de desvalorizacion de la lenga dialectala populara. D’ensenhaires, los escolans, e los quites locutors natius (que trobavan çà que la lo batua artificial e frech) jutjavan que lo batua èra mai correcte que la lenga vernaculara : disián per exemple a prepaus de las fòrma  que son dieferentas en batua : « hola esan beharda » (« es aital que se deuriá dire ») : (p. 94).. Mas Urla analisa tanben l’importanta revalorizacion dels « dialèctes » e de las variantas localas dempuèi las annadas Nonantas ; una presa de consciéncia del fach que lo chuc e la sang de la lenga venon de las variantas, eretadas o novèlas : es aital que de ràdios e de revistas trabalhan a valorizar la foramas dialectalas, non pas tant contre qu’a costat del batua. Pertant, dins lo mème temps, lo batua es vengut quicòm d’ordinari, de normal, perque tot simplament s’es espandís, es la lenga magèr dels media, de generacion d’enfants son estats escolarizats en batua e se pòt pas mai veire coma un basc de farlabica, coma foguèt lo cas a la debuta pel monde que lo criticavan.

La dominacion de l’estandard es pas un mal sens medecina

Se pòt clavar amb Susan Gal, una autra nòrd-americana, qu’estudís lo procès de formacion dels estandards lingüistics en Euròpa tota dins l’encastre del modèl de l’Estat-nacion. Vertat que, malurosament, sèm pas encara sortits d’aqueste modèl. Gal escriu en efèit que cada creacion d’un estandard crea tanben de formas estigmatizadas demèst las formas parladas dels quites locutors que deurián èsser avaloradas dins lors praticas lingüisticas mercés a l’establiment d’aquel quite estandard : « contrary to the common sense view, standardization creates not uniformity, but more (and hierarchical) heterogeneity »[12]. Es l’ironia negativa de l’estandard, mas pòt èsser corregida dins lo proces de reabilitacion dialectica de las fòrmas vernacularas, dins l’encastre d’accions performativas de democracia lingüisticas e culturala. Almens es çò que me sembla mostrar J. Urla dins son libre sul País-Basc.

Discussion

Joan Sibille : pren l’exemple de la kòïnè lingüistica grèca al sègle IV^en abans Crist s’es facha en defòra d’una imposicion dirècta per un poder : i a pas que, benlèu, l’egemonia intellectuala d’Atèna. Encara que la kòïnè es pas lo dialècte classic d’Atèna, escafa de particularitats del parlat d’Atèna.

A prepaus de las evolucions espontanèas de lengas parladas pròchas cap a un estandard, Sibille remarca que l’araba magrebin parlat en França es fòrça mens diferenciat que lo parlat d’origina. Se crea una mèna de convergéncia ; per exemple un Maroquin e un Tunisian parlan entre eles quicòm d’intermediari. Mas en general, l’araba magrebin parlat en França conserva pas totas las diferéncias dialectalas dels parlats d’origina, perque lo contèxte es lo de monde d’originas diversas que comunican entre eles.

Joèla Ginestet : L’acceleracion de la comunicacion amb la radiò e los desplaçaments an balhat un ritme de comunicacion qu’es mai rapide tanben, e que pòrta a l’estandardizacion d’un biais espontanèu e sens passar per l’escrit.

Joan Sibille : L’estandardizacion, amai se i a pas una academia que farge un estandard, se fa per la necessitat de la comunicacion.

Sibille torna tanben sus la la nocion de lenga polinomica. Foguèt elaborada per Marcellesi perque a moment donat lo moviment còrse, mai que mai nacionalista, capitèt pas a fargar un estandard. Marcellesi (qu’èra pr’aquò comunista e pas nacionalista) farguèt, aquèla nocion. I ajèt convergéncia entre los besonhs del moviment nacionalista e aquesta teoria que foguèt aital promoguda e adoptada. Mas se vei, a la radio per exemple, que i a un estandard còrse qu’es a se fargar. Los còrses que mestrejan pas lo dialecte e que se tornan apropriar la lenga, lo fan a travers una forma qu’es, de fach, un estandard.

Joèla Ginestet : aquò es un punt positiu de l’estandardizacion : facilita fòrça la reapropriacion de la lenga.

Matias Gibert, enfin clau sul procediment de Blanchet : tot son discors de Blanchet, fin finala, es fondat sus un a priori arbitrari : per el, es illegitime e impensable que la lenga occitana siá utilizada dins la societat coma una lenga normala. Tot aquò es jos-entendut, e lo demai es una construccion ideologica per lo justificar, per de que, se l’occitan foguèt usat coma una lenga normala, la nòrma (un occitan pluricentric) va apareisser de per èla, de per l’usatge. I a una volontat de daissar la lenga dins son canton, dins un espaci de minoritat e aquò empacha qu’una nòrma se faga de per ela.

Compte rendut de la sesilha n° 2 del seminari Lengas e Poders, Ostal d’Occitania, Tolosa, lo dimècres 16 de novembre 2016

Eric Fraj : Presentacion e discussion del libre de Philippe Blanchet, Discriminations : combattre la glottophobie, Textuel, 2016.

(NB fau aquí lo resumit de la presentacion de Fraj – en romanas – e boti sas reflexions criticas o de las del public, per mai de clartat, en discors indirecte, en italicas e entre croquets)

Lo libre es fòrça interessant, subretot per un public non avisat. Presenta una sintèsi dels trabalhs passats de l’autor e demòstra un grand esfòrç de pedagogia. Es organizat en cinq partidas.

I – Lo Constat : existisson de discriminacions lingüisticas en plan de societats e en França tanben ont la question es una mèna de tabo. Dins la lei francesa contra las discriminacions (2001, 2006, 2014), la lenga es pas un motiu de discriminacion e doncas aquelas discriminacions son de fach autorizadas. Aqueste oblit volontari es fondat sus l’ideologia lingüistica de l’unitat e unicitat lingüistica. Es un punt avugle en França, tanben en çò dels universitaris (ex. del Diccionari del racisme, de las exclusions e de las discriminacions que parla pas de discrimacions lingüisticas en França)[1]. Reticéncias o refus de ratificar los tractats o articles de tractats que parlan de minoritats lingüisticas, vist que França reconeis pas l’existéncia, sus son territòri, de minoritats que que sián. Mas, amai fòrça limitada, la nocion demora valabla, amb la Convencion europenca de salvagarda dels dreits de l’òme e de las libertats fondamentalas (CEDHLF) e la Carta europenca dels dreits fondamentals (CEDF), ratificadas per França.

II- Sa vision de las causas. Blanchet presenta de nocions utilas a l’identificacion e la compreneson de las discriminacions lingüisticas. Las praticas lingüisticas son vistas coma « de praticas socialas eterogeneas en continuitat ». Per el existisson pas de frontièras de lenga ; la « lenga » es una fabricacion ideologica. Las lengas tal coma son parladas son pas de còdis normats separats los unis dels autres ; aquels còdis son d’arfacts fargats per de gramaticians e de lingüistas (lengas coma sistemas claus). Las lengas aital nomenadas son d’enjòcs e de mejans de poder (objèctes passius mas tanben mejans actius de poder). Per el, los locutors inventan las lengas en continuacion [aquí Fraj exprima son desacòrdi amb aquesta vision sus la basa de sas lecturas de Henri Meschonnic : la lenga es dins lo diccionari, dins las gramaticas, tot libre que la descriu e la nòrma, mas çò qu’es inventat son de discorses, e encara pas en permanéncia, per inventar quicòm de personal, de subjectiu es pas tant simple, coma zo mòstra Bergson]. Blanchet fa puèi la distinccion entre nòrmas constructivas (las que son inventadas pels locutors) e nòrmas perscriptivas, que dependon de règlas d’organizacion de la societat e servisson totjorn d’enjòcs de poders, de dominacion sociala e economica. Inculcacion de cresenças :

- que las lengas preexistisson a lor usatge e que los locutors las devon metre en òrdre en respectant las règlas prescritas.

- que solas las lengas estandardizadas son legitimas, al punt que de còps fan l’objècte de prescripcions per la lei.

- que las lengas qu’an pas de gramatica prescriptiva an pas cap de gramatica.

- que las variacions son de fautas rapòrt a las nòrmas prescriptivas. [auriá pogut prene en compte, nòta Fraj, lo sens moral de fauta ; parlam pas d’error, mas de fautas].

Per el, las normas prescriptivas son un critèri illegitime. Posicion etica : fa la diferéncia entre l’illegitima e l’illegal. Las disciminacions lingüisticas son de discriminacions « perque son de praticas discriminantas d’un punt de vist etic » (p. 41).

Enfin, lo concèpte de glotofobia, qu’el inventa per nomenar la discriminacion lingüistica, que s’inscriu dins lo paradigme de las alteròfobias (omofobia, judeofoboia, etc.). çaquelà, fa un ligam entre lo sens psicologic e lo sens sociologic, perque ditz que la paur de l’autre es un dels motors de las discriminacions

[reflexion critica de Fraj sul sicut : en primièr perque dire que "glotofobia" fa mestièr en disent que "discriminacion lingüistica" se podriá pas aital enclaure dins un paradigme ? Se ditz plan discriminacion raciala, sexuala, culturala, etc. Aprèp, i a lo fach qu’aquel paradigme novel de la fobia es una mena de mòda, ara tot es vengut fobia… Fobia, aquí es lo mesprètz, l’òdi, la discriminacion negativa, etc. mas cal se ramentar que fobia vòl dire en primièr paur, quicòm de plan diferent. Blanchet sap aquò perque ditz que vòl balhar al mot un sens sociologic e non pas psicologic. Mas lo sens psicologic demora e geina ; la glotofobia, coma las autras fobias es coma una malatia, participa a una psiquiatrisacion del social]

Blanchet ditz tanben que cada còp que i a glotofobia, i a majoracion d’una lenga e minoracion d’una autra (p. 47) et doncas a cada glotofobia, corespond una glotofilia, amai una glotomania (subrevalorizacion d’una lenga e/o d’un registre de lenga). [mas alara tota glotofilia implica una glotofobia e se fa al detriment d’autras lengas ? aquò es evidentament fòrça discutible].

Fa tanben una diferéncia entre dominacion e egemomia (que ven de Gramsci[2]) : la dominacion est percebuda coma tala ; l’egemonia es pas percebuda, es una contrencha acceptada inconscientament o conscientament. L’egemonia produsís de cresenças, d’ideologias, e se balha d’aisinas de poders, d’agents glotopolitics que son d’actors, de garants e de beneficiaris de l’egemonia. Dins aquel encastre la glotofobia pòrta sus las representacions sociolingüisticas.

Blanchet plaideja per la diversitat lingüistica : 80 % dels umans son plurilingües, i a una capacitat dels umans al plurilingüisme ; lo son d’un biais espontaneu.

La variacion lingüistica es permanenta e infinida.

Denoncia de mites :

- lo de la mestreja totala de la lenga comuna ; òm mestreja pas jamai completament la lenga comuna (la lenga es pas un animal salvatge, un animal qu’òm domda), amai foguèssem d’experts ;

- lo de pensar que los umans s’entendrián melhor s’avian pas qu’una lenga ;

- lo mite enfin que caldriá mestrejar totis la meteissa lenga per far societat : los umans fabrican totjorn de diversitat.

Denoncia lo caractere ideologic de la mestresa de la lenga e aquí parla del francés, critiquant l’idèia que mestrejar lo francés seriá parlar un « bon » francés ; en vertat es parlar un francés estandardizat, normalizat es a dire una pichona partida del francés efectiu. La mestresa de la lenga es una reduccion de las competéncias socio-lingüisticas del monde e doncas constituisson un element clau de la glotofobia.

III Cossí s’espandís e se manten la glotofobia.

Torna parlar dels agents glotopolitics e del ròtle de las instàncias.

Dins un capitol critica las accions glotopoliticas que pretendan beneficiar a varietats lingüisticas dominadas, mas que passan per la construccion de normas estandardizadas d’aquestas varietats sens tener compte de las praticas efectivas dels locutors (p. 61 e p. 101-103). Los militants de las lengas minorizadas bastisson una « ciutadela lingüistica embarrada dins un purisme, una ideologia de la dominacion ». [Fraj tròba aquí quicòm d’interessant, amai se parla d’exageracion e subretot, cap a l’occitan e al breton, de mala fe. Seguís de citar] Per « desminoritarizar lor lenga », imaginan sonque « de l’estandardizar e de l’impausar per la via del poder » [mas quin poder ? vist qu’an pas lo poder politic : lo poder dels intellectuals, lo de l’universitat ?], e aital « fan pas que reprodusir a una autra escala e al benefici d’una autra partida de la populacion la mèma ideologia. Combatan pas l’ideologia ela mèma e lo tipe d’organizacion sociala inegalitaria qu’es a servir. Volon simplament la veire aplicada a lor pròpi benefici e se retrobar del costat dels dominants… » (p. 102). « L’estandard renforça la representacion negativa que los locutors espontaneus an de lors parlars familièrs » (p. 103)

[Tot aquò es pas forçadament fals, çò ditz Fraj, mas a son vejaire es una question de pedagogia, de cossí se fan las causas. Dins la sala lo quite Sauzet ditz qu’es una « bona question ». Me permeti ièu de dire que çò que Blanchet conta del pretendut « occitan estandard », p. 103, es lo summum de la mala fe, perque tot simplament fals (pas d’estandard unenc, impausat a totis los locutors, aquò es una pura ficcion, etc.). Fraj fa remarcar que pren la pena de dire que lo bearnes o lo provençal son viscuts coma lengas diferentas (puntejant aital nòstra manca de pedagogia a nos autres occitanistas), e non pas que lingüisticament an pas res a veire amb los autres parlats d'òc. Aquò ven, çò ditz Jean Sibille, de sa definicion estrictament sociolingüistica de la lenga, sa reduccion a çò que los locutors apelan aital, en balhant de noms a çò que parlan. Sibille apond que cal destriar lo biais del monde de nomenar las lengas e lo sentit de la lenga ; i a de monde vielh d’aiçi que sabon que se van a 300 km comprendran lo monde e que serà mai o mens la mèma lenga. Cal dire tanben que Blanchet causís plan sos exemples, e que per un fum de parlats aquesta idèia de « lengas diferentas » es falsa, ne pòdi ièu testemoniar en Lemosin. Per claure aquesta discussion, Fraj ditz que Blanchet patís de sa pausicion ideologica ; l’occitan es lo monstre de tuar, etc.].

Blanchet usa de la nocion de diglossia, que coneissèm plan e d’« inseguretat » lingüistica, benlèu sul model de « l’inseguretat culturala » teorizada per Christophe Guilly (La França periferica, 2014)[3], coma çò que produsís la diglossia [encara un terme de psicologia, nòta Fraj, amai se fa mestièr per la descripcion]. Parla tanben del ròtle nefaste de l’escòla, qu’ensenha dos sabers : çò qu’es la nòrma e çò qu’es pas la nòrma, e pels pichons que son pas dins la nòrma pòt èsser que negatiu ; son botas dins un regime ideologic qu’auran fòrça mal d'en sortir. Plan segur es de discriminacion sociala e torna prene la tèsi de Bourdieu : l’escòla es faita per crear d’eiritièr e perque l’elita se pòsca reprodusir…

L’estandard, otís màger de reproduccion de l’estat nacion : purificar la lenga de la nacion de tota eterogeneitat per crear « una religion estatala de la lenga, un totem patriotic que son cor sacrat n’es l’ortografia » ; sacralizacion, plan segur, del monolingüisme. Aquesta politica es malurosament imitada pel monde que defendan las lengas minorizadas. Un jos capitol es dedicat als dominats que volon venir dominants (son la paginas 101-103, que se ne parla supra).

IV- exemples de discorses e de comportaments glotofòbs institucionals e individuals (sèm passats lèu lèu, rason de mai de legir lo libre !)

V- Trapar una alternativa a la glotofobia, non estandardizanta. La tròba mai que mai dins la notion de polinomia, tant coma l’a formalizada lo sociolingüista còrse J.-B. Marcellesi[4]. Torna repetir que la glotofobia es una question de dreits de la persona, de dreits umans…

[Jamai parla pas dels dreits d’una comunautat ; tot es orizontal e tot es actual. Associa la lenga a la cultura solament un còp dins lo libre. Meschonnic disiá que tota lenga es tanben una cultura e tota cultura corespond almens a una lenga. Blanchet fa pas aquel ligam. Manca la prigondor istorica. I a jamai l’ideia que quand òm defen una lenga e doncas una cultura minorizada, òm pòt tanben defendre una istòria, una literatura. Pas de nocion de comunautat lingüistica e culturala. Defensa liberala de la cultura e dels dreits umans. I a jamai la vision de la primautat del grop o de la societat.]

Parla puèi de la necessitat d’una informacion e d’una educacion desalienada [va plan, ma cossí fasèm ?]. Cal tornar pensar, çò ditz, l’educacion lingüistica e los aspectes lingüistics de l’educacion. Metre un punt final al mite de la necessitat del monolingüisme ; assegurar l’estabiliment d’una pluralitat lingüistica [per quals mejans ?] ; inclaure la question lingüistica dins un projècte de societat… Cal començar per una pratica personala conscienta, e al nivel collectiu, parla d’autogestion en ligam amb la polinomia de J.-B. Marcellesi. [mas dins tota aquesta fin balha pas brica de solucions concrètas]

Discussion :

Fraj : Blanchet critica la nòrma a l’escòla, mas se i a pas de nòrma a l’escòla, vist que vivèm pas fòra sòl, mas dins la societat tala coma es, s’ensenham pas la nòrma, mandam los escolans al tuador. Cal tener compte de la situacion e de la realtat sociala… e sociolingüistica. Ièu parteji la tèsi de Bourdieu e disi a mos escolans : sèm dins una societat crudela que fa la tria e la lenga es un mejan de far la tria. Pren la defensa del monde que patisson la discriminacion lingüistica ma sembla de los voler daissar dins la situacion culturala ont van sufrir la discriminacion encara mai.

Patric Sauzet : A l’opausat de Blanchet, se pòt remandar (per mostrar l'opausicion simetrica) a Alain Bentolila que sosten l'idèa que la nòrma libera, e qu’es per exemple fòrça opausat al creòl perque en creòl digus pòt far valer son dreit ; per aquò cal ensenhar la lenga del poder. Blanchet critica los lingüistas mas es fòrça pròche de maites lingüistas : dins los cors de lingüisticas, los collègas passan lor temps a ironizar sus la nòrma e las prescripcions. Un, per exemple, te fa una tèsi sus l’emplec de « c’est grave » (« c’est grave chiant », « c’est grave nul », etc.) d’un biais fòrça precis e formal, en disent : « nos autres sèm de lingüistas, agacham tot. ». I a una « nomofobia » del lingüista que sembla partejar Blanchet. Puèi, lo discors anti-nòrma lo trobam tanben en çò d’un fum d’occitanistas, qu’acceptan lo constat de l’intercompreneson, mas son feròtjament anti-normatius e contra tota mena d’estandardizacion. Mas lo problema es que sens estandard, avèm pas la gama d’expression qu’avèm en francés. I a une lenga per pensar en francés, per articular de discorses teorics, qu’es elaborada… e en occitan de còps que i a tot aquò nos manca ; la lenga coma instrument de literatura, per l’escritura, la pensada, etc. se fa pas sens un trabalh de normalizacion. Çò mème per l’ensenhament… Michel Banniard cita en alemand : « Kultursprache ist ein Aufbausprache » (une lenga de cultura es una lenga construita). Enfin, çò ditz Sauzet, se tot se val, se debèm respectar totis los parlats tals coma son, alara, forçadament, las ierarquias entre lengas e modalitats de lenga demoran talas coma son.

Fraj : Sovent i a de monde qu’an cregut que mon libre (Quin occitan per deman ?) foguèsse contra tota nòrma, mas dejà lo monde que parlan sens aver estudiat la lenga seguisson una nòrma ; la de los que lor an aprés. Dins aqueste libre i aviá una volontat d’èsser pragmatic : podèm pas parlar amb de locutors naturals amb una modalitat de lenga que siá tròp aluenhada de lor modalitat, mas aquò voliá pas dire que i a pas de nòrma dins lo quite parlat eiretat. E la nòrma academica joga tanben son ròtle, mas d’en primièr cal ensenhar la nòrma eiretada.

Sauzet : Mas a aquesta nòrma, Blanchet i crei pas ; crei pas que la lenga siá vertadièrament un sistema (segond lo model de la lingüistica generativista) que produsís sas proprias limitas (perque de fach, tot es pas possible dins una lenga) e lo dròlle per parlar integra un sistema, o mai d’un : mas apren doas lengas, dos sistemas, e non pas una mescla dels dos : i a pas un continuum ont tot seriá possible (per aquò Sauzet fa una allusion critica a la teoria continuista de Mario Alinei).

Cavaillé : Ièu, sens èsser lingüista me permeti de dire que de tot biais, a partir del moment ont i a escritura e ensenhament, i a forçadament d’estandard. Almens i a un esfòrç d’estandardizacion consubstancial a l’escritura, a la difusion de l’escrich e a l’ensenhament (òm escrich per èsser legit per lo mai de monde possible e òm es obligat de se botar d’acòrdi sus una nòrma lingüistica per fargar una lenga d’ensenhament). E aqueste procès es en primièr orizontal, dempuèi las quitas praticas, abans d’èsser vertical e de naut en bas, per l’impausicion d’un poder.

Sibille : a prepaus de la teoria polinomica de Marcellesi : es lo rebat de l’incapacitat dels Còrses a fargar d’estandards e aquesta teoria foguèt promoguda perque i ajèt a un moment convergéncia d’interes entre lo moviment nacionalista e los lingüistas. En Sardenha (raprochament fach per Banniard) seriá un prefach mai simple, en fargant una nòrma pluricentrica amb dos estandards (campidanese e logudorese).

Sauzet : reconeis que trobam dins los parlats d’òc, de còps que i a, d’elements e de traches per far de diferenciacions (per exemple amb lo provençal qu’a pas de traça de la « s » al plural, amai s’aquò pausa pas cap de problema d’intercompreneson pels autres locutors d’òc), e reconeis tanben l’importància de la volontat de far lenga amassa del fach del passat e pel projècte. I a de sistemas potencialament diferenciats e que podon venir diferents se los volèm pas far tener.

Compte rendut de Joan-Pèire Cavalièr

Kei Reira Te Hunga Kowao (Ont las causas Salvajas son) libre en Te Reo pels pichons de Maurice Sendak

Compte rendut de la 1èra sesilha (2016-2017) del seminari Lengas e Poders, Ostal d’Occitania, Tolosa, lo 12 d’octobre 2016

Joèla Ginestet : Te reo Māori. La lenga dels èssers ordinaris (tāngata māori)

ko te reo te tāhuhu o tēnei whare

la lenga es lo pilièr de l’ostal

Joèla Ginestèt presentèt un expausat fòrça complet sus l’istòria de la Nòva Zelanda, son pòblament per de monde de Polinesia (sègle XIII), sa colonisacion (sègle XIX), las interaccion culturalas e politicas entre maoris e « Pākehā » (los blancs), dempuèi Tasman (1642) e Cook (1769) dusca al jorn d’uèi.

La lenga (dins la massa d’entresenhas balhadas per Joèla me vau concentrar sus ela), Te reo Māori, fa part de l’ensemble de lengas maori de Polinesia (el meteis part del grand ensemble de las lengas autronesianas). Dins sas variacions dialectalas, demora encara pròcha de l’ensemble polinesian d’ont venian los primièrs estajants, vist que Tupaia, un òme de l’iscla de Ra’iatea qu’acompanhava Cook posquèt la comprene e la revirar mai o mens sul pic. Qualquas particularitats :reduplicacion : wahine (femna) – wāhine (femnas) ; pakaru (copat) – pākarukaru (brigalhat) ; particulas aspectualas : kua (perfect), me (prescriptiu), ki (cap a), kei (a) ; determinants : te (sing.) and ngā (pl.) ;  particulas auxiliàrias : i (passat), ka (futur).

Aquesta lenga foguèt rapidament escricha : tre 1814 se comencèt a revirar la Bibla en reo māori (Paipera Tapu – se reconeis lo mot tapu = tabo) pels besonhs dels missionaris protestants ; 1815, primièra gramatica (Thomas Kendall) ; 1820, grafia romana de Samuel Lee ; 1842, primièr jornal en Māori : Te Karere o Niu Tireni.

Una data importanta es la de 1835, ont 35 caps costumièrs (rangatira) signèron una declaracion d’independéncia, en maori revirada en anglés (aquí lo tèxte), mas foguèt anulada pel Tractat de Waitangi (te triti o Waitangi), en 1840, que garantís la proprietat dels maoris, mas a condicion d’acceptar de venir de subjèctes britanics, de vendre lors tèrras sonque a la corona e d’abandonar lor sovereinetat al govern britanic. Aquel tèxte tanben foguèt redigit en maori e en anglés amb de diferéncias notablas en maori per far passar la pilula (vaquí lo tèxte). Es al moment de sa signatura que la Nòva Zelanda, dins l’emperi britanic, se separèt de la Nòva Gala (Australia). Lo tèxte demora totjorn la basa, al jorn d’uèi de las negociacions entre las comunautats maori e lo govern del país.

Qualques rangarita volguèron pas signar lo tractat, e i ajèt entre 1843 e 1872 una seria de guèrras internas ; dins aquelas decenias los Maoris perdèron fòrça tèrras e la populacion baissèt de mitat.

La cultura e la lenga comencèt a èsser presa en consideracion dins de collectatges a la fin del sègle XIX ; cal citar almens lo nom de Āpirana Turupa Ngata, 1874-1950, universitari maori, autor de Ngā moteatea, colleccion de cançons maori (un polit exemple aquí).

Mas la comunautats maori, vengudas fòrça minoritarias dins la populacion, passèron de mai en mai a l’anglés, lenga del comerci, dels media e de l’ensenhament.

Cal esperar las annadas settantas del sègle passat, coma en tant d’autres lòcs del monde, per encontrar un vertadièr moviment de revitalisacion. En 1975, un rapòrt sul Te Reo (rapòrt Benton)monstrèr que 95 % de las familhas parlavan pas mai la lenga a l’ostal. En responsa, las iniciativas d’ensenhament se multipliquèron amb la creacion d’escòlas per ensenhar te reo Māori : Te Kōhanga Reo (lenga al nis, per immersion dins la familha dusca a 6 ans, quicòm de fòrça interessant) ; Kura Kaupapa Māori (escòlas d’immersion) ; Te Ataarangi(escòlas en anglés mas amb d’activitas ligadas a la cultura e la lenga maori segond las regions).

En 1987 lo parlament de Nòva Zelanda adopta lo Maori Language Act 1987 que balha al te reo Māori l’estatut de lenga oficiala e lo drech als locutors de se’n servir davant un tribunal. Creacion de la Māori Language Commission, ara Te Taura Whiri I Te Reo Māori per la promocion de la lenga coma lenga viva, la fixacion d’un estandard per l’escritura, etc.

Per çò qu’es dels medias (competencia de la Māori Language Commission), a l’ora d’ara existisson doas cadenas : Māori television, television d’Estat amb de servicis en lenga (dempuèi 2004, amb un polit eslogan :Mā rātou, mā mātou, mā koutou, mā tātou ; per elis, per nosautres, per vosautres, per totis) e dempuèi 2008, totjorn dins l’encastre de Māori television, Te Reoque difusa pas qu’en te reo Māori.

Uèi, la populacion Maori es de 712 000 sus mai de 4 544 000 estajants, es a dire fa quicòm coma 15,66 % dels Neò Zelandeses. 7 sètis al parlament son reservat als maoris (disposicion contestada) ; n’i apas qu’1 pel Maori Party, en descasença, e 6 dins lo Labour Party.

La lenga es parlada que per4 % de la populacion del país e 23 % de la populacion māori pòdon conversar dins la lenga. Aquò fin finala fa pas que 30 000 personas a mestrejar la lenga.

Discussion :

- Joan Sibille nòta que las lengas de Polinesia francesa se son conservadas melhor, mas perqué lo pòblament europenc foguèt mendre. La nòva Caledonia presenta un cas particulièr, amb sa 28 lengas plan diferentas ont lo francés es lenga veiculara e una partida d’aquelas lengas son gaireben desaparegudas. La Polinesia foguèt poblada entre lo sègle X e lo sègle XIII e i a pas agut de divergencias importantas, a la diferéncia de la Nòva Caledonia.

- Joèla Ginestet, a doas questions sus la colonisacion e suls moviment de desconolizacion, evoca lo militantisme depuèi las annadas 70 a l’universitat e endacòm mai, amai lo moviment rātana, fondat per lo profèt Tahupotiki Wiremu Rātana a la debuta del sègle XX. A Ratana Pa, lo fogal d’aquèla gleisa sincretista, per exemple, lo sentiment identitari es fòrça present. E la negocacion del Tractat de Waitangi es totjorn d’actualitat, amb un sistema de « trust » creats per menar lo afars de la part maori. I a tanben la volontat de pas vendre las tèrras, de conservar las tèrras que los religan als aujòls. A l’universitat las postcolonial studies e la tematica de la revitalizacion son a la punta. Los « trusts » ara se botan sul torisme e de fach i a fòrça causa a veser, mas aquò pòt virar e, malurosament, va virar al musèu vivent.

cr de J.P. C

Illustracion de Jan-Marc Simeonin, Auseus, La Edicions dau Chamin de Sent Jaume, 2006

Lengas e poders

Un seminari en occitan

L’annada escolara passada, a mon iniciativa, s’es dubert un pichon seminari (que demanda pas qu’a venir grand !) de forma e de nivel universitari en occitan a l’Ostal d’Occitania de Tolosa, 11 rue Malcosinat. Merceji en primièr l’Ostal per son accuelh et son ajuda e totis los participants, e en particulièrs totis los que son vengut regularament animar e portar lor contribucion.

S’es debanat un dimercrès cada mes entre octobre e mai. Ongan se farà de nòu, segond la mèma regularitat.

Traparetz sus aqueste blòg los comptes renduts de las sesilhas – es a dire dels expausat mas tanben e subretot de las discussions – amb, de còps que i a, un pauc de documentacion.

Manca lo resson de la darrièra sesilha (26 de mai) que malurosament l’enregistrament se n’es perdut dins lo crash d’un disc dur. Esperi totjorn de lo poder recuperar. Aquel jorn s’ausiguèt, exepcionalament a l’universitat del Miralh – ara Jean Jaures –, un expausat de James Costa : La revitalizacion lingüistica, una question de lenga ? e se discutèt lo tèxte de Florian Vernet titolat : Qualques reflexions sus la situacion de l'occitan.

Aquí dejos, l’argumentari introductiu e la lista dels comptes renduts, publicats separadament.

J.P. Cavaillé

Argumentari :

Que pòdon los poders sus las lengas ? Que pòdon las lengas suls poders ? Qu’es aquò e que pòt una lenga de poder ? Qu’es aquò e que pòt una lenga despoderada ? O melhor, cossí las lengas podon èsser a l’encòp espleches de dominacion e aisinas de lucha contra la dominacion ? Un autre biais de prene aqueste subjècte de reflexion seriá de se demandar perqué la question de la democracia linguïstica es aital pauc e mau pausada, perqué demora un punt cec dins la part majora de la filosofia politica contemporanèa ? Perqué tant de discors sus la libertat e l’afrancament, amai los que se vòlon mai radicals, se dison dins de lengas e registres de lenga que son las e los dels mèstres e dels poders instituits, e participan an aquesta dominacion linguistica sens cap de reflexivitat critica ?

L’ideia es de fargar un seminari de recerca en occitan, per demostrar dins los actes (de paraula e d’escritura) que se pòt desvolopar en filosofia e scienças socialas un discors critic e analitic dins una lenga çò ditz desprovesida de l’aparelhatge conceptual per zo far. Plan segur las questions en francés (e dins las autras lengas conegudas pels intervenents) seràn plan vengudas, mas l’ideia es de servar l’occitan coma lenga d’exposicion e, per tant que serà possible, d’escambi. L’escomessa, autrament dich, es de trobar e fargar un public que parla o almens compren l’occitan, dispausat a partecipar a una reflexion collectiva de nivel universitari. Vòstra preséncia es donca vitala.

Langues et pouvoirs

Que peuvent les pouvoirs sur les langues ? Que peuvent les langues sur les pouvoirs ? Qu’est-ce et que peut une langue de pouvoir ? Qu’est-ce, et que peut une langue privée de pouvoir ? Ou mieux, comment les langues peuvent-elles être à la fois des instruments de domination et des outils pour lutter contre la domination ? Une autre façon de prendre ce sujet de réflexion serait de se demander pourquoi la question de la démocratie linguistique est si peu et si mal posée, pourquoi elle reste un point aveugle dans la majeure partie de la philosophie politique contemporaine ? Pourquoi tant de discours sur la liberté et l’affranchissement, y compris ceux qui se veulent les plus radicaux, s’expriment en des langues et des registres de langue qui sont celles et ceux des maîtres et des pouvoirs institués, et participent de cette domination linguistique sans aucune réflexivité critique ?

L’idée est de créer un séminaire de recherche dont la langue d’usage serait l’occitan, pour démontrer par les actes (de parole et d’écriture) qu’il est possible de développer en philosophie et en sciences sociales, un discours critique et analytique dans une langue soi-disant dépourvue de l’appareillage conceptuel qui lui permettrait de le faire. Bien sûr les questions et remarques en français (comme dans les autres langues connues des intervenants) seront les bienvenues, mais le pari est de maintenir l’occitan comme langue d’exposition et, pour autant que cela sera possible, d’échange.

Tièra  de las sessilha e dels comptes renduts :

Sesilha 1, 21 d’octobre 2015

Questions introductivas (J. P. C.)

Sesilha 2, 18 de novembre 2015

La nocion de poder e remarcas sus l’articulacion conceptuala lengas e poders (J. P. C.)

Sesilha 3, 16 de decembre 2015

Alem Surre-Garcia : Las nocions de « convivéncia » e de « talvera »

Sesilha 4, 20 de genièr 2016

Patric Sauzet : retorn sus son tèxte de 1988 : « Delai de la diglossia. Per un modèl mimetic del contacte de lengas »

Sesilha 5, 17 de febrièr 2016

Aurelia Lassaca : Lo primièr francimand

Sesilha 6, 16 de mars 2016

Jean-Pierre Cavaillé : La proïbicion linguïstica coma manifestacion de poder(s) : lengas d’esclaus (Platon) e d’erètges (Valdeses occitans de Calàbria)

Sesilha 7, 26 de mai 2016

James Costa : La revitalizacion lingüistica, una question de lenga ? (en espera del compte rendut)

Illustracion de Jan-Marc Simeonin, Auseus, La Edicions dau Chamin de Sent Jaume, 2006

Seminari Lengas e poders 2015-2016

Compte rendut sesilha 6

16 de mars 2016, Ostal d’Occitania, Tolosa

Tèma de la sesilha, prepausat per J.-P. Cavaillé : La proïbicion lingüistica coma manifestacion de poder(s) : lengas d’esclaus (Platon) e d’erètges (Valdeses occitans de Calàbria)

(resumit de l’expausat) La situacion de proïbicion directa de la lenga, amb usatge de la fòrça e/ o de la lei, amai siá pas la nòstra, es interessanta d’analizar :

1- per las rasons balhadas per la justificar, perqué paradoxalament implican la reconeissença del poder que pòt aver una lenga (s’es interdicha es doncas qu’es considerada coma perilhosa).

2- per las situacions de resisténcia lingüistica que provoca la proïbicion, quora produsís una presa de consciéncia dels poders d’una lenga que se vòl suprimir e perqué se la vòl suprimir. Dins la proïbicion, se descobre que la lenga despoderada a un poder que la lenga poderosa parlada e impausada per los que la vòlon proïbir auriá pas, o pas mai.

1- proïbicion facha als esclaus de parlar lors lengas

Soi partit de la situacion extrèma (mas per aquò paradigmatica) de proïbicion lingüistica, la de las lengas dels esclaus. Avèm sul sicut lo tèxte fondator de Platon dins Las Leis, libre 6, 777c-777d, que ditz : « L’esclavatge es una possession plan embarrassanta. L’experiéncia l’a sovent demostrat : ne son testimòni las revòltas abitualas aital frequentas en cò dels Messenians, los malastres que capitan dins los Estats ont i a un fum d’esclaus que parlan la mèma lenga […]. A la vista de totis aquestes trebolaments, sèm plan embarrassats sul partit a prene sus aquestes subjèctes ; demora pas que dos mejans : lo primièr, es d’aver d’esclaus que siagan pas del mème país e que, per tant qu’es possible, parlan pas la mèma lenga, se volèm que patisson mai aisidament la servitud : lo second, de los plan tractar, non solament per elis mèmes, mais mai encara per nòstre pròpri interès. »[1] Aital, per Platon, l’esclau que pòt pas parlar sa lenga, l’esclau obligat de parlar la lenga del mestre, es mai obesissent e mai uros, o almens mens maluros.

Aqueste conselh de separar los esclaus de mèma origina, de mèma lenga e de mèma cultura, s’es plan sovent fach entendre dins l’istòria e foguèt sovent mes en pratica dins l’esclavatge dels nègres en America e dins las Caraïbas, en separant las quitas familhas, amb l’idèia, entre autres, de los empachar de parlar lor lenga, subretot per los susvelhar melhor. L’esclau a pas cap de dreit, sa condicion es la de la « vida nusa » per tornar prene l’expression d’Agamben e l’interdiccion de parlar sa lenga es pas qu’un aspecte del poder absolut de vida e de mòrt que lo mèstre a sus el ; totis los elements de son identitat li podon èsser arrancats : un còp vendut cambia de nom, lo mai sovent es convertit de fòrça a una religion novèla, pòt pas mai praticar sa cultura d’origina, nimai sa lenga mairala : l’interdiccion de la lenga fa part del programa de despersonalisacion e de desumanisacion de l’esclau. Un rapòrt de 2002 en Anglés sus internet dedicat a l’esclavatge contemporanèu en Sodan menciona, coma mejans comuns utilizats per destrusir l’identitat personala dels esclaus, « l’imposicion de noms novels, la conversion religiosa, l’imposicion de la circoncision, la proïbicion de l’usatge de las lengas nativas e lo refus de permetre de contactes amb la familia e la comunautat d’origina »[2].

            Mas çò que mostran tanben las situacions de servitud o d’esclavatge es que la proïbicion de la lenga pòt èsser vertadièrament efectiva solament quora los esclaus son separats de lors comunautat e de lor familia, si que non la pratica de la lenga demora encara longtemps, dins la clandestinitat o la discrecion, amb d’importants fenomènes de transmission e es çò que se passèt dins maites cases en America e endacòm mai a l’atge modèrne. L’idèia que la proïbicion directa, violenta, seriá la rason principala de la disparicion de las lengas d’Africa en America e dins la Caraïbas, per exemple, es uèi una causa fòrça contestada, perqué ont èra possible, los esclaus an continuat per un temps a parlar de lengas africanas e de còps que i a son estadas transmesas, almens parcialament, pendent doas o tres generacions.

L’imposicion e l’apropriacion de la lenga dels mestres meritan tanben d’èsser analizadas, e subretot lo procès e lo fenomène de la creòlizacion, fòrça estudiat, es a dire de la creacion de lengas novèlas sus la basa de las lengas dels mestre, mas tanben d’elements de gramatica e de fonologia de las lengas d’originas, creacion de lengas especificas, socialament e culturalament plan segur completament desconsideradas (« patois de nègres », çò disian los franceses) e, a priori, sens cap de poder (al contrari èran l’incarnacion lingüistica del quite estatut de l’esclavatge, es a dire de l’impoténcia, de l’ignorància, de l’insufiséncia, de l’assujetiment). Mas, de còps que i a, contaminèt la quita lenga dels mèstres, e venguèt mème la lenga dels mèstres o ex-mèstres, prenguèt la plaça de la lenga dels mèstre almens dins la vida vidanta e de totis aprèp l’abolicion (i a lo cas plan segur de Haïti, ont lo creòle es còoficial amb lo francés).

2- proïbicion facha als Valdeses de Calàbria de parlar occitan

Un autre exemple de proïbicion de la lenga que fa part de l’istòria nòstra, es la proïbicion de l’occitan dins las comunautats valdèsas persecutadas en Calàbria. Valdeses de las Alpas, occitanofones an migrat en Calàbria al segle XII e i foguèron mai o mens daissats tranquilles dusca al sègle XVI, dusca a la venguda de pastors calvinistas, çò qu’endralhèt la terribla repression de 1561 (chaples de mai de 2000 personas). An aquel moment, e puèi de nòu en 1592, los subrevius foguèron sosmeses per l’inquisicion a una tièra d’interdiccions : de far d’amassadas, de viajar, de se vestir coma n’avian l’abitudi (a la mòda transalpina, çò ditz) e de parlar lor lenga, lo provençal, vist que totis èran deja bilingües (parlavan lo calabrés, la lenga vernaculara del parçan). Se qualcun èra pres a parlar provençau èra condemnat a una jornada de prison e d’autras pènas mai duras eran previstas pels recidivistas ; la rason invocada es que se podiá pas comprene çò que se disián entre elis e lo provençal èra la lenga de lor eresia. (vesètz se volètz mai d’entresenhas, mon pichon article sul sicut).

Mas malgrat tot aquò, malgrat la conversion forçada e tot lo demai, gardèron lor lenga, almens dins lo mai bel dels vilatges qu’es Guardia Piemontese ont la se pòt ausir tot’ora. L’inquisicion capitèt a lor far perdre lor religion (aquò prenguèt fòrça temps e demoreran de catolics fòrça tebeses), mas capitèt pas a lor far perdre la lenga. Dins aquesta situacion, una situacion de bilingüisme, la lenga nominada « provençal » (provenzale) o « piemontes » (piemontese) foguèt identificada coma lo luòc de l’eresia, de la resisténcia eretica, cargada del poder de far viure l’eresia. Èra plan lo cas, perqué l’eresia valdesa se disiá e s’escriviá en occitan, dusca al moment, per çò qu’es de la França (pas de l’Italia evidentament), de l’agregacion dels Valdeses a la Refòrma calvinista ont, entre autras causas, accepteran de prene lo francés coma lenga del culte.

3- Proïbicions linguïsticas escolaras

            Se podriá prene segurament d’autras tipes de proïbicion lingüistica, coma lo de parlar quicòm mai dins l’encastre de l’escòla que la lenga ensenhada. Sufís de remandar a tota la tradicion d’interdiccion de parlar quicòm mai que lo latin dins maites colègis d’abans la Revolucion (almens aquò foguèt la règla efectiva dusca a la mitat del segle XVII)[3], que puèi venguèt ironicament l’interdiccion de parlar quicòm mai que lo francés, amb lo famos ritual del senhal o del simbòl contra los pateses e contra las lengas nativas dins las colonias (l’exportacion coloniala d’aquesta proïbicion es quicòm de fòrça important e tanben lo fach que siague sovent estada continuada aprèp la descolonisacion).

Aquí lo poder reconegut al patès, que siá patés de França o d’Africa, es lo poder, negatiu plan segur, mai que mai lo poder de mantener una barralha contra lo saber positiu, racional, scientific e tanben contra l’acquisicion d’una vertadièra ciutadanetad, per çò qu’es de la França, e de la vertadièra civilizacion, per çò qu’es de las colonias, e, al contrari al francés es atribuit lo poder pròpri, intrinsèc, d’inculcar la rason, la sciéncia, la civilisacion, la Republica, los drets de l’òme. Aquò es prestar un poder magic e quasi religios a la lenga nacionala, una magia a l’encòp politica, etica e estetica, una magia blanca plan segur, en lucha contra la magia negra dels pateses, lo poder negatiu qu’aurián de mantener l’inhorança, la supersticion, lo despotisme. Podèm pas que citar aquí la famosa frasa de Barère : « lo federalisme e la supersticion parlan bas-breton » e la de l’abat Grégoire : « l’avaliment dels pateses importa a l’expansion dels lums, a la conoissença de las lèis, al bonur nacional e a la tranquilitat politica » (Ensag sus la regenereacion fisica, morala e politica dels Josieus). Es per aquò que cal totjorn far una analisi politica e sociolingüistica dels poders magics, positius e negatius, prestats a las lengas

Discussion

Lengas d’esclaus

- M. Banniard afortís que cal far la distinccion entre l’esclavatge ancian (l’esclau a Roma se podiá rescatar al patron) e l’esclavatge modern en America (fòrça mai inuman). Per el, i a quasiment pas de punt comun entre las doas situacions. Lo projècte de Platon d’empachar los esclaus de parlar la mèma lenga es pas realista. Los esclaus dins Plauta parlan entre elis e amb los mestres sens cap de problema. D’alhors, avèm pas agut dins l’Emperi roman de creòles. L’idèia que las lengas romanas son de creòles latins es un mite romanista. Lo pòble e los esclaus (un terç de la populacion) savián parlar latin (remanda a la tèsi de Jean Christian Dumont, Servus. Rome et l'esclavage sous la République, Rome, École française, 1987). La situacion dels esclaus en America e dins las Caraïbas èra fòrça diferenta, èra una situacion de destressa lengatgièra.

- JP Cavaillé respond qu’a solament volgut mostrar que la situacion d’esclavatge es una situacion ont la proïbicion de la lenga d’origina deuriá èsser eficaça e justadament marcha pas, almens per d’esclaus de mèma origina.

Lengas sacradas o sacralizadas (latin, francés) e poders politics e religioses

- P. Sauzet fa remarcar que la valorizacion del latin dins França d’abans (e aprèp) la Revolucion èra fòrça contrariada (latin : prestigi dels pedants). Èra pas la lenga del modèl social lo mai poderos.

Parla tanben de la resisténcia a utilizar la lenga sacrada dins la vida vidanta (exemple de las comunautats josivas amb l’ebrèu ; la sacralizacion es tanben una mesa a distancia, una taboïzacion.

- JP. Cavaillé : mas lo latin èra tanben una lenga internacionala, escolara…

- P. Sauzet : los Jesuitas volian que los escolans sapesson plan lo latin coma lenga de cultura nauta (saber argumentar en latin, e plan segur l’escriure. Cf. la tesi de Jaurès encara en latin !), mas pr’aquò volian pas que los escolans se metesson a parlar latin dins la vida vidanta en defòra de l’escòla.

- M. Banniard : Lo francés ven una lenga sacrada tanben (poder simbolic e misterios). Uèi es l’ortografa, qu’es sacrada. Aquò vòl dire que la diglossia amb lo francés es acabada.

- P. Sauzet renviá a Colette Beaune, Naissance de la nation France, sus la politica reiala de valorizacion del francés. Cita, en occitan, dejà al segle XIII, lo sirventes de Bernart d’Auriac a Guilhem Fabre ont la lenga simbolica reivendicada es lo francés.

- JP. Cavaillé : dos tipes de lengas sacralizadas 1- la lenga d’autant mai sacrada que se compren pas o gaire (lo latin de gleiza per lo vulgus pecus) 2- la lenga que se compren, mas qu’es socialament e politicament reconeguda coma la mai poderosa (per ex. lo francés pels protestants)

- M. Banniard : Dins lo cas dels uganauts refusar lo latin es forabandir l’autoritat de Roma, es un biais de dire « non » a Roma.

- P. Sauzet : la Reforma es estrechament ligada a las afermacions nacionalas (acompanha la formacion de la nacion alemanda, amb la revirada en alemand de la Bibla, etc.).

- JP. Cavaillé : es pas solament una rason pratica (la compreneson de totis) que pòrta a causir lo francés (e non pas lo patés !) es una rason nautament simbolica (cf. l’adesion dels Valdeses a la Refoma passa per lo passatge al frances coma lenga de culta).

- P. Sauzet apond que de ministres en Bearn volian pas presicar en bearnés, alara que lo gascon demorava la lenga oficiala, perqué èra pas pro digne. La Contra Reforma ela a causit un doble regime : lo latin per l’elita eclesiastica e los vernaculars pel pòble, subretot dins las praticas oralas e de còps que i a escrichas, mas non pas benlèu per los valorizar.

Per lo poder reial coma pel poder religios se tracha pas de far de la lenga del pòble una lenga de lètras e de la balhar a aprene… es una transparéncia non pas de cap en cima mas de la cima aval.