Lengas e Poders 2016-2017- sesilha 7, J.-P. Cavaillé : Romani chib : una lenga de França despoderada

Sesilha 7 Otal d'Occitania, dimècres 24 de mai de 2017 (balhi aquí, un còp de mai, lo tèxte complet de la presentacion)

Romani čip

Presentacion generala, pr’aquò centrada sul dialècte sinto (parlat pels Manoches)

Encontre amb la lenga

I a benlèu detz ans, un jorn a Lemòtges, un pauc abans Nadal, dabant lo mercat cobèrt, i aviá de dròlles que vendián de vesc e de grifol, e parlavan entre elis una lenga a ièu completament desconeguda. Lor demandèri çò qu’èra aquesta lenga e me respondèron en francès, amb un accent de semblava un pauc a lo de l’est de França, que parlavan « voyageur », viatjaire… Demorèri aital puslèu estabosit, perqué çò qu’aviái ausit en primièr èra pas un biais de parlar lo francès mas quicòm de completament diferent. Sabi uèi que lor francés un pauc estranh es lor biais de parlar francés amb un lexic un particulièr[1], l’accent que disiái, de manlèus al lexic romano[2] e a de fòrmas romane[3] e de traches mai o mens perduts de parlats d’oïl qu’an mantenguts. [4] Aqueste francés se diz « parlar viatjaire » (« parler voyageur »), qu’es lo biais de parlar francés d’aquel monde amb d’espicificitats interessantas e susprendentas, mas que pausan quasiment pas de problèmas de compreneson. Los dròlles m'avián doncas balhat lo nom de lor biais de francés per designar çò qu'aviái ausit e qu'èra pas ges de francés.

Benlèu 5 ans mai tard, dins ma campanha lemosina, anguèri a trobar una familha de manoches, perqué voliái ensajar de far la biografia d’un òme defuntat dins las annadas 80, qu’èra nascut a la debuta del sègle, fòrça conegut dins lo parçan e fòrça aimat. Se disiá dins los vilatges qu’èra estat mandat dins los camps de concentracion en Alemanha pendent la guèrra e qu’abal aviá salvada la vida a de monde importants, de « mossurs » de la vila de Lemòtges arestats coma resistents. Se disiá que el tanben èra estat reistent. E per en saber mai, anèri trobar sos enfants encara vius : una filha e dos filhs, a l’entorn de la seissantena, que vivon en caravana e en ostal dins lo parçan de Lemòtges. Es aital qu’ai ausit de nòu aquesta lenga que me semblava tant estranha. Per dire la vertat, parlan la lenga, mas pas sovent e de còps que i a lor mancan de mòts, alara que las femnas d’aquels òmes, elas, parlan volontièrs la lenga, mai que mai amb de familha de lor costat. Per explicar aquesta diferéncia, m’an contat que lo paire sabiá la lenga mas la voliá pas parlar, li agradava pas e la voliá pas ensenhar als mainatges ; perqué a el, çò diguèron, li plasiá mai que mai de viure amb los gadje e de parlar coma los gadje. I a lo fach benlèu que dins los camps èra considerat coma un prisonièr francés (portava lo F sus la vesta). Un de sos fraires qu’aviá facha la guèrra de 14, el tanpauc voliá pas parlar romenes (aital dison) e reprochava a sa femna de la parlar. Totis dos pr’aquò parlavan l’occitan, que de tot biais, fasiá mestièr quora èran joves (entre las annadas vint et las annadas quaranta) dins la region, per vendre, crompar, chinar, bèure un còp... Èra pas una lenga de familha (lors parents viravan mai que mai dins l’Indra) ; l’avián apresa al contacte de la populacion rurala. Doncas los dos fraires coneissián plan l’occitan e plan segur lo manoche, mas entre elis parlavan francés. En mai d’aquò lo qu’èra anat dins los camps aviá de nocions d’alemand, causa puslèu probabla, vist puèi la bona preparacion a l’alemand que rapresenta la coneissença del manoche (veire infra). Enfin per una partida de sas originas passadas per la Suissa, èran estats en contacte amb una version italianisada del sintò : lo sinto piemontese. Lo manoche demorèt pr’aquò dins la familha per las femnas, encara un còp, e foguèt tanben manteguda per los conjunts, a la generacion seguenta. Los dos fraires que coneissi, a la diferéncia del paire, an pas cap de vision negativa e proibitiva de la lenga. Per aver un tablèu complet pr’aquò, caldriá apondre las tres generacions seguentas ; dins las darrièras, los qu’an entre cinq et vingt ans, n’i a que parlan mai o mens (una de lor grand per exemple bota un punt d’onor a la lor parlar) e d’autres parlan pauc o quasiment pas, e comprenon mai o mens.

Ai balhada aquesta corta descripcion, perqué fin finala, dins son especificitat, aquesta familha es puslèu dins la mejana. I a, dins las darrièras generacions, una perdia fòrça importanta de la lenga, amai se d’enfants, encara uèi, son socializats en manoche (mas es vengut una pichona minoritat e generalament, es apresa amb lo francés). N’i a sovent que se planhan en disent que ièu, un « gadjò », sabi mai la lenga que non pas elis. De còps que i a es malurosament la vertat, mas lo mai sovent es una clausa d’estile ; un testimoniatge pr’aquò d’una granda inseguritat lingüistica que se pòt trobar, en fach, dins totas las generacions (e subretot dins las novelas, plan segur).

Per totis es un problema d’identitat important, perque èsser manoche, teoricament, vòl dire, entre autres, mas tanben e benlèu subretot, parlar manoche (vist que la lenga se parla pus gaire, n’i a que dison seriosament : « i a pas mai de manoches », « los manoches existisson pas mai »). Per se destriar dels gadje òc ben, mas me pensi tanben e subretot dels autres « viatjaires », que viatjen, o pas (« gens du voyage » es la mai mensorguièra de las categorias, fargada dins un país ont se vòl pas entendre parlar d’identitats etnicas) : e aquel monde que parlan pas romenes son mai que mai los Gitanos, los Yeniches, lo monde tanben de fieiraires quan perduts la lenga, los pirde o rhoïle (vitajaires gadje), etc... Per contre, reconeisson clarament que los Ròms (qu’un còp èra, mas encara uèi almens per los establits dempuèi longtemps, apelavan los « Ongrois » exactament « Zongrois ») parlan romenes.

Legat, me pensi, a aqueste sentiment de perdia e a aquesta importància identitaria, la magèr part del monde se dison pr’aquò amoroses de la lenga. Locutors o pas, afortisson qu’es polida e preciosa, que se deuriá pas perdre, mas que, malurosament, es a se perdre. Pas totis : n’i a que te dison simplament (generalament de monde que la parlan pas o gaire), coma tant d’autres ciutadans, « sèm Franceses e parlam francés ». Mas es pas brica une posicion dominanta, tanpauc entremièj los que son pas de vertadièrs locutors. Quora disi « la lenga », elis dison simplament, parlar « romenes » ; « te rakel romenes », e generalament pensan qu’es pas una lenga, mas una mena de patés, fach de manlèus a las autras lengas, e cal dire qu’aquesta idèia falsa, pr’aquò a una bona rason d’èsser (zo veirèm), e sovent es estada afortida per los gadje qu’èran en contactes amb elis (prèires, medecins, institutors …) e que projetan sul manoche, que generalament coneisson pas, l’ideiologia diglossica a la francesa (particion lenga / patés).

Mas al jorn d’uèi, çò que domina es puslèu l’indiferéncia totala o quasi de la part magèr dels gadje que trabalhan ambe elis. En Lemosin, n’ai pas encara encontrat solament un qu’aja solament ensajar d’aprene a parlar (vist puèi que totis parlan lo francés, perqué se cansar ?) e aquò ne ditz long, me pensi, sus la situacion en França, ont se fa pas res per l’avaloracion de la lenga, mas alara res de res al nivel de las institucions de l’Estat (en defòra benlèu de la reconeissença virtuala de la lenga romani coma lenga de França e d’una publicacion de la DGLFLF), e quasiment res tanben al nivel associatiu. Existís de tot biais dins nòstre país un consensus o pauc se’n manca, amai del monde que se dison defensaires dels caracas de tota mena, sul fach que lo problema tsigane es pas cap un problema cultural e zo dèu pas venir, perqué seriá lo motiu d’una discriminacion encara mai granda ! Cal pas, subretot pas ensenhar la lenga, e botar en davant tot çò que podriá rendre visible de diferéncias culturalas fòrtas, perqué aquò seriá balhar encara mai de fòrça a l’anti-tsiganisme ! Lo dels Tsiganes seriá un problema social e unicament social (me permeti de remandar a ma reflexion sul sicut en francés : la question tsigane est-elle soluble dans le social ?), de discriminacion e de ciutadinetat. Mas dins la comunautat, i a de joves e de mens joves que cercan coma podon a se tornar apropriar la lenga, e es pas aisit perqué lo mai sovent legisson pas gaire e sus internet i a pas encara grand causa a escotar. Es aital que lo Diccionari e mai encara las videòs (per exemple, e encara ongan) del jove aristocrata Louis de Gouyon Matignon (vesètz lo film Un Aristocrate chez les manouches), an agut i a quatre o cinq ans un enòrme succès en França sus las « plaças designadas » (es aital qu’apelan los mai politicament corrèctes «
airals d’acuèlhs »). Vesi son Diccionari (Dictionnaire tsigane. Dialecte des sinté) entre las mans de monde que sabon a pèna legir, perque es en grafia francesa e a lor portada, sovent lo sol libre dins la caravana amb la Bibla ! Es per aquò que ièu, contra totis los saberuts ramusats, defendi aqueste trabalh, almens sul principi. Mas cal dire tanben que los lingüistas que trabalhan sul sinto manoche parlat en França son pas nombroses e los que lo fan an gaire fargat d’espleches per aprene la lenga. Lo sol que l’aja fach d’un biais serios e sistematic es un curat de Clarmont d’Alvernha, nascut en 1920, Joseph Valet, qu’escriguèt tot a la man (un diccionari, una gramatica, de contes...) e vendiá sos libres manuscrits fotocopiats a la demanda.

Manoche, calò, dialèctes ròms

Es mai que temps de vos presentar un pauc la lenga. Lo manoche, o sinto manoche, es un dialecte de la lenga ròmani, lo parlat per la comunautat que se ditz ela mèma manocha (aquò es important « manoche » es una autodesignacion, que vòl dire simplament « òme », e es la mèma causa per Ròm o Rròm). Aqueste dialecte foguèt menat en França tota per de familhas que venian d’Alsacia e d’autras regions germanicas al sègle XIX, se ditz sovent al moment de la guèrra de Settanta, mas la migracion aviá començat abans (de monde mai que mai amb de noms germanics : Wintersheim, Reinhard, Helfried, Hoffman, Landauer, Lehman, Stimbach, Ziegler… de còps que i a se son francizats : Reinhard es vengut localament Renard, Winterstein, Vintrestin, etc.). L’especificitat d’aqueste dialècte en compareson amb los autres de la lenga ròmani es d’èsser fòrça germanizat : una part importanta de son lexic (quasiment los dos terces) e de traches gramaticals son manlevats a l’alemand e tanben a l’alsacian. En Italia pr’aquò lo sinto, present dempuèi longtemps, es estat influençat per l’italian e mai que mai pels « dialetti » del nòrd : piemontés e lombard. Mas demora sens cap de dobte de « romani čhib », e l’intercompreneson, de còps que i a pas tròp aisida, demora pr’aquò possibla amb las autras variantas.

Es pas lo cas de çò que se ditz en França e en Espanha « calò », que vòl dire « nègre ». Es considerat pels lingüistes coma un dialècte para-ròmani, perque son estructura es pas mai lo romani, es la del castilhan o la del catalan, aquò depend (doncas cal dire puslèu los « calé »), amb un pauc de lexic ròmano que demora. I a una tèsi en catalan, en linha, que mòstra que lo grop mai important de catalofònes en França es lo dels Gitanos catalans (veser la carta dels establiments sus internet tracha d’aqueste trabalh)[5]. Aprofiti per dire que, per aquesta rason, coma zo fa Cerquiglini dins sa lista de las lengas de França, considerar lo calò coma « un dialècte » de la Romani čhib, tal coma lo sinti [sic] e lo vlax[6], es quicòm de fòrça discutible, que pòrta la confusion (lo francitan es pas un dialècte occitan !). Entre las lengas para-ròmani, se compta tanben dins lo País Basc espanhòl, l’Errumantxela, basat sus la lenga basca (sembla uèi desaparegut), l’anglo-romani (dins lo Reialme-Unit, ont i aviá pr’aquò tanben duscas a la debuta del sègle passat, dins lo País de Gala, un dialècte ròmano al cent del cent, fòrça plan documentat dins un libre remirable de l’epòca escrit per tal John Sampson[7]) e enfin tanben lo scandoromani (Suèda e Norvègia)[8]. De notar tanben qu’a existit una mena de calò occitan, uèi complètament desaparegut. Mas a la reflexion se podriá dire, çò me sembla, que lo « parler voyageur » es una lenga para-ròmani. Mas se pòt apelar aquò de « lengas » para-ròmani, vist qu’en realtat son de variantas (dialèctalas ?) d’autras lengas (espanhòl, catalan, anglés, francés…), amb solament qualques mots e biais morfologics del la lenga ròmani ?

Cal dire al passatge que los calé castilhan e catalan demoran fòrça parlats en França, e me pensi mai que non pas lo manoche. Aquel fenomene es interessant perque aquel monde qu’avián perduda lor lenga – la que parlavan quora arribèron en Espanha al sègle XV – l’an perduda aprèp un intensa repression politica e culturala (amb interdiccion de parlar la lenga) – se son de nòu trobats en França en posicion d’aver una lenga identitaria sens relacion amb la lenga parlada pels gadje del país. Es un fénòmen de clotura e de distinccion remarcable[9]. Mas entre Gitanos e Manoches se comprenon pas, enfin pas d’un biais espontanèu, a mai se de familhas mixtas existisson dempuèi lo sègle XIX.

Ara, per tornar als locutors de la romani čhib en França, es important de tornar dire que d’autres dialèctes que lo sinto i son parlats, perque son arribats tanben dempuèi longtemps, mas amb una onda fòrtas aquestas darrièras decennias, de comunautats ròms dels países de l’est (Romania, Bulgaria…), que parlan pr’aquò de dialèctes diferents (diferentas fòrmas de vlax, de calderach, de lovari, etc.…).

Caracteristicas generalas de la romani čhib

Ara me cal prene las causas de mai naut e presentar rapidament la romani čhib e son istòria, qu’es de fach l’istòria dels Tsiganes (amai se plan segur i a pas mai d’identitat entre los Tsiganes e lors lengas que en cò dels autres gropes umans). Farai pas l’istòria plan complicada dels Tsiganes, Gypsies, Boemians, Caracas, Rròms que son apareguts dins l’oèst de l’Europa a la debuta del sègle XV dabant los uèlhs estabosits dels indigènas[10]. La causa importanta, plan coneguda, es que l’estudis de la lenga a jogat un ròtle essencial, a partir del sègle XVIII, dins l’establiment de las originas d’aquel monde que se disián mai que mai venguts « de la pichona Egipta » (e puèi aital, nomenats Gypsies, Gitanos, Égyptiens…) o de Boèmia (aital Bohémiens, Bomians en occitan, etc.). De sabents (los Alemands Grellmann e Rudiger tre 1780) se trachèron en efèit que lors diferents dialectes èran clafits de mòts indians que se trapan dins los prâkrits, las lengas popularas de l’India del Nord dichas derivadas del sanskrit (mas en fach del vielh indian, que lo sanskrit n’èra pas que la forma literaria escrita). Son generalament de mots encara presents dins de lengas del nòrd de l’India fòrça parladas, coma l’indi, lo bengali, etc. Amai dins lo manoche, malgrat la germanizacion, un fum de mots venon totjorn d’aqueste primièr substrat (bal : lo pel ; kan : aurelha, bull : cuol, chero : testa, sap : serpent, Xa : manjar, etc. etc.). Aital la romani čhib es una lenga del grop lingüistic que se ditz uèi indò-arian. E aquò pas solament per lo lexic, mas tanben e subretot per de traches morfologics importants, que son caracteristics de la conservacion e de l’evolucion de las lengas neo-indo-arianas en partent del veterò-indiò-arian (es a dire per far viste del sanskrit).

En balhi una pichona tièra presa al libre de Yaron Matras[11] : la construccion dels noms abstracts per derivacion dels adjectius (sasto, en bona santat, balha sastipen) ; la formacion dels diminutius ; la construccion de noms feminins en « ni » (raï : personatge important/ rani) ; los sufixes d’ajectivacion (baxt : astre / baxtalo - astros) ; gadjo, que balha l’adjectiu gadjikano, tanben, pal, darrèr / palutno e paltuno : darrièr) ; la construccion del possessiu (me : ièu ; miro : mon) ; l’inflexion del masculin e del feminin (o / i) ; la conjugason del present, la formacion del particip amb t, d o l (bechto : sietat ; kerdo : fach ; muklho : abandonat ; dino : balhat), etc.

Los dialectes son totis tanben rics de mots que venon de la lenga persiana, del kurde, de l’armenian e del grèc. La lista des mots preses al grèc es fòrça longa (mai de 200 mots) : efta : septe ; oxto : uèit ; enia : nòu ; drom : rota ; foro : vila, per metonomia amb la plaça del mercat, etc. Totis aquels manlèus balhan d’indicacions sul percorses seguits dempuèi l’India e lo subcontinent indian cap a l’Euròpa entre lo sègle VIII e lo sègle XII.

Aquí, cal dire que los istorians son pas brica d’acòrdi entre elis : per exemple l’afermacion que totis los ròms venon de la vila de Kannauj (o Khannajo uèi dins l’Uttar Pradech) que foguèt destrusida per lo sultan afgan Mahmoud en 1018 que ne desportèt quasiment tota la populacion (53.000 personas) cap a Ghazni, uèi al centre de l’Afganistan – per aquò se vòl festejar l’aniversari de la debuta del viatge l’an que ven – es sovent criticada, almens quora se preten que seriá l’origina primièra e unenca del pòble Ròm e de la lenga ròmani.[12]

De tot biais, la causa que se pòt dire sens risc de s’enganar, es que lo sol lexic balha d’indicacions precisas sul viatge. Per exemple, dins lo dialecte manoche avèm un brave molon de mots que venon del serba (tchelo : tot ; karchima : bistròt ; puchka : fusil, etc.), o encara – aquò es interessant – entre la granda quantitat de mots que venon de las lengas germanicas, un molon de mots son tipicament alsacians (coma gufa : espingla ; kechta : castanha ; dislo : espina…)[13].

Mas se pòt pas classificar los dialèctes solament en partent del manlèu lexical. Marcel Courthiade, encargat de la lenga ròmani a l’INALCO, que coma sabètz benlèu es tanben occitanista, a prepausat una classificacion fondada sus las evolucions mòrfo-foneticas intèrnas[14]. Parla aital de tres estrats.

Lo primièr, de basa, que Courthiade apela « balkano-carpato-baltica », parlat en Turquia, en Grèça, en Albania, en Euròpa centrala e nòrd occidentala e, mas unicament dins de pichons cantons, al centre dels Balkans, que pr’aquò seriá lo punt d’origina. An aqueste primièr estrat, apartenarián tanben de parlats destacats, coma justament los dialectes sintis (e doncas lo manoche !).

Lo segond estrat, nominat « gurbet-cergar » (que son los dos dialectes concernits) format dins una zona blakanica entre Serbia, Romania e Bulgaria, marcada per d’innovacions (evolucion fonetica de –om/ –um, a -em / –im la primièra persona del passat, cf. la famosa cançon Gelem-gelem), estrat demorat mai que mai dins los Balkans.

Enfin, tresen estrat, nomenat « Kelderar-lovari », dialectes qu’en mai d’aquò presentan de mutacions foneticas recentas (dos sègles, dins des gropes establits dins los países romanofònes – los que parlan romanés, es a dire aqueste còp la lenga de la Romania) pels Calderaches (Kalderach fabres famoses, fabricaires de pairòls d’ont lor nom es tirat) e los Ròms lovara (que prenon lor nom del mot cabal en onguerés : ló, perqué vendian de cabals, unas de las ocupacions tradicionalas dels Tsiganes), que a començar de la segonda mitat del sègle XIX an emigrat dempuèi la Valachia, la Modavia, la Transilvania e l’Ongueria mai o mens dins lo monde entièr (Russia, Asia centrala, Siberia orientala, Nòrd e Oèst d’Europa, America del Nòrd e del Sud ; Africa del Sud, Australia…) e aital se pòt dire qu’aquestes dialèctes del tresen e darrièr estrat son parlats dins lo monde tot. Tot aquò fa que en Romania, i a de locutors d’aquels tres estrats (e en França, doncas, mai que mai, de la primièra – los Manoches subretot mas amb lor parlar derivat, e tanben de non germanizats coma los čuràra –, e de la tresena : Lovàra, Kalderaś…).

Cal apondre benlèu que la romani čhib es pas la sola lenga indò-ariana parlada per de monde en defòra de l’India que nomadizan o an nomadizat per far de comerci, de musica e de còps que i a, mendicar : pensi en particulièr al domari, parlat pels Dòms, Karači o Kurbati dins l’Orient mejan (Siria, Palestina, Jordania…). A Tolosa avèm una importante comunautat de Dòms refugiats de Olms en Siria – dos cent personas – que son considerats pels autres Sirians coma de caracas. Es pas un astre se lo noms Dòm e Ròm se semblan  perqué an totis dos la meteissa origina (fau apondre lo noms dels Lòms d’Armenia, que parlan lomavren e an un biais de viure similar als Dòms). Amb aquò Dòm o Dòmba en India, èra e demora lo nom d’una bassa casta de nomadas del nòrd de l’India e fòrça monde fan l’ipotèsi que los Dòm del Mièj Orient e los Ròms, e mai los Lòms d’Armenia – elis tanben musicaires – son lor descendents, amai s’an de lengas diferentas, pr’aquò totas Indo-arianas[15].

Lo grand moviment pentacostista tsigane francés, Vie et Lumière (Vida e Lutz - Djiben un Lichta en manoche), amb una vision fòrça a l’encòp essencialista e integrativa del pòble tsigane, manda de missions dins l’Euròpa de l’est, mas tanben duscas en India, per ensajar de convertir los Dòms d’India, que considèran coma de Tsiganes a plen titol, e tanben per i crear de fondacions caricativas.

Me cal dire pr’aquò qu’en França, es dins aqueste moviment pentacostista que la consciéncia lingüistica es benlèu la mai fòrta[16], perqué la lenga i es utilizada per las missions in Euròpa de l’est e perqué tanben an l’idèia d’una unitat del pòble tsigane, que la lenga n’es la pròba. Vist que lo moviment Vie e Lumière es nascut e s’es desvelopat mai que mai dins los mitans mànoches, lo sintò manòche i es fòrça present. Mas i a tanben dins aqueste moviment la tendéncia inversa, d’escafar la lenga, perqué vist que los Gitanos (dison « los Espanhòls ») e d’autres viatjaires coneisson pas, o pas mai la lenga, las amassadas (dison reunions, o en manoche samlungi) se fan en francés. A la debuta (lo moviment es nascut dins las annadas 50), dins las grandas convencions, i aviá totjorn de traductors que reviravan las predicas, en direct, en manoche, mas ai l’impression qu’aquò se fa fòrça mens que non pas dins lo primièr cinquantenari del movement. Vertat que fan de canticas dins la lenga ; se ne pòt trapar un fum sus internet.

Projècte de lenga comuna, estandardizacion, ensenhament

Per çò qu’es de las politicas lingüisticas e d’iniciativas per la lenga ròmani, m’aresti pas sul cas pietados e vergonhos de França, ont en defòra de la formacion al romani de l’Inalco, i a vertadièrament pas grand causa. Mas, a ma coneissença, dins lo monde tot, en degun luòc se tròba pas d’ensenhament de la lenga coma lenga primièra.

L’establiment d’una lenga normada es malaisit perque la diversitat dialectala es importanta, sovent exagerada, e discutida per los que trabalhan a fargar d’estandards (Courthiade en particulièr[17]). A mai s’es tròp aisit e subretot fals de parlar « d’espetament dialectal » (leitmotiv criticat per Courthiade[18]), l’especificitat que se pòt pas negar es que, pertot, la lenga es en contacte amb d’autras lengas, vist que, coma l’ai dich, sos locutors son totis almens bilingües, e aqueste contacte permanent a d’efièchs, plan segur, sul parlat e a totis los nivels (lexicologic, subretot, mas tanben fonologic e morfologic). L’evolucion, de còps que i a, es fòrça rapida : per exemple los manoches franceses perdon de fòrtas espcificitats foneticas e morfologicas qu’avian aquesidas al contacte de las lengas germanicas (per exemple las particulas mobilas, etc.).

Existisson, plan segur, de tentativas d’estabiliment d’estandardizacion de la grafia e de la lenga ela mèma, mas lo primièr problema es lo de la reconeissença per las comunautats d’aquel trabalh sovent fach per d’intellectuals tsiganes que lor sol estatut los bota en defòra de la comunautat e tanben per de gadje, qu’an segurament encara mens de legitimitat que los que trabalhan a la normalizacion de l’occitan escrit. Un autre problema es lo nivèl puslèu bas o de còps que i a fòrça bas de mestreja de l’escrit (encara uèi, fòrça Tsiganes sabon pas escriure ni mai legir o a pena legir). Enfin la diversitat dialectala e sa dispersion geografica dins de países amb de nòrmas de grafia completament diferentas.

Existisson, coma endacòmai, dos tipes de projèctes : d’estabiliments d’una nòrma generala, universala per la romani čhib ela mèma e d’estandardizacions dialectalas localas per l’escrich, generalament estrechament ligadas al sistema grafic de la lenga nacionala del país.

Per çò qu’es dels projèctes de nòrmas universalas (aquí m’apieji sul libre de Yaron Matras, p. 251 sq), cal citar lo de Vani de Gila-Kochanowski, que trabalhava en França e en francés. Prepausava de prene son dialècte de la Baltica coma basa d’una lenga comuna (« romani commune ») per la comunicacion escrita (sens pretendre fargar d’estandard), amb l’argument discutable qu’aqueste dialecte auriá preservat lo sistema morfo-fonologic mai que los autres[19]. Un autre lingüista, fòrça conegut dins lo monde anglò-saxon (es tanben un especialista dels creòls e dels pidgins) es Ian Hancok, nascut a Londre dins un familha tsigana. El a observat en America del Nòrd la constitucion d’un parlat comun per adaptacion mutuala dels locutors de vlax e prepausa de basar un estandard internacional sul vlax calderache de Russia.

Mas me cal subetot dire qualques mots sul projècte d’unificacion grafica e d’institucion d’un estandard prepausat per Marcel Courthiade. La grafia prepausada, dins son esperit, me sembla puslèu pròcha de la grafia alibertina. Es basada sus l’adopcion d’un alfabet metafonologic que permet las adaptacions dialectalas. Aquels arquegrafèmas (o abstraccions grafemicas) que son θ, q, ç, per la captacion de las diferéncias entre -te, -ke, -sa. Exemple : manqe que representa mange/ mandže ; tuqe per tuke/ tuće ; tuça per tusa/ tuha. L’arquegrafèma z pot èsser prononciat džal o žal. Aquesta proposicion es estada presentada en 1990 davant lo congrés de l’International Romani Union (IRU), qu’es una organizacion compausada a l’encòp de leaders, de militants e d’intellectuals tsiganes e es estat adoptada coma alfabet oficial. Aquesta adopcion foguèt aprèp reconeguda pel la Comission Europenca. Causa importanta, l’Union Euròpenca financièt puèi un grop per menar un trabalh d’estandardizacion que s’es dedicat subretot a fargar un vocabulari novel per los mots que macavan (lexic de la tecnologia, de la sciença, de l’administracion qu’èran preses, dins cada dialèctes, a la lenga del luòc). Per exemple se prepausa maśkarthmutno per « international » (maśkar, entre, them, país), berśivaxta per « sasons » (berš : annada, vaxti : temps, derivat praquò del turc !), o encara paśkernavni, « adverbe » (pač « prèp de », ker « far », nav « nom »). Mas lo diccionari e l’enciclopedia qu’èran prevists son pas estats faches, e gaire d’autors (un parèl solament) an acceptat de seguir aqueste modèl. Pr’aquò aquesta grafia es estada adoptada en Romania e ensenhada. Ara, sabi que Courthiade, aprèp aver fach de libres per l’ensenhament de la gafia e de l’estandard, amb entre autres un Assimil de lenga ròmani (lenga unificada), es engajat dins l’elaboracion en linha d’un cors complet de romani qu’es a man d’èsser acabat : R.E.D.-RROM, Restoring the European Dimension of Rromani Language and Culture (vesi qu’aqueste site es jos lo patronatge entre autres de la Comission Euròpenca, del ministèri francés de la cultura e de l’INALCO).

Mas pendent aqueste temps, se son desvelopadas diferentas tentativas de codificacion dins d’encastres nacionals, sovent sul model grafic de la lenga dominanta. Lo mai avançat benlèu es lo de Macedònia, ont en 1980 es estada editada una gramatica nòrmativa (Jusuf e Kepeski), basada sus de varietats parladas dins lo país (Arli e Džambazi, Sud Vlax) e que son escritura es fondada sul sisteme grafic del serbò-cròat. E aquò es çò que se fa dins maites países, coma en Tchequia e en Eslovaquia, mas alara cadun escriu un pauc coma vòl, amb lo mème problèma qu’an aquí los escrivaires patejaires, mas en mai, diferents dialèctes son en contactes, amb d’efièches d’ibridacion que son estudiats, per de monde que, de còps que i a, militan per una nòrma policentrica.

En Espanha i a quicòm de fòrça diferent qu’existís : es la creacion d’una varietat de ròmani a l’usatge dels cale per un menaire del moviment de contestacion gitano que se sona Juan de Dios Ramirez-Heredia[20]. Se tracha, en partent de manlèus a diferents dialèctes romane de fargar una lenga neo-ròmani que pòsca èsser integrada dins un environament castilhanizat, en daissant tombar de traches morfologics tròp esluenhats coma las declinesons que se son mantengudas mai o mens endacòmmai. L’escritura, sens signes diacritics, es basada sul còde grafic del castilhan.

Segond Yaron Matras, que seguissi aquí de clucons, vist ma manca de competéncias sul sicut, la melhora capitada d’estandardizacion locala s’es facha en Autricha en favor del roman, varietat de romani en dangièr. Es un projècte desvelopat a l’universitat de Graz dins las annadas 90 (jos la direccion de Dieter Halwachs) amb la cooperacion de la comunautat dels locutors. An fargat un sistèm ortografic referenciat sus lo de l’alemand, e basat sus una enquesta entre los locutors per saber qualas foguèsson lors preferencias coma règlas d’ortografia. Aquò balha un sistema coerent e omogenizat que pren en carga tanben los manlèus de l’alemand (schpita per spital : ospital, per exemple).

De tot biais l’immensa majoritat de las produccions escritas es basada sus de referéncias dialectalas localas e expleita lo sistema grafic de la lenga dominanta. Mas Matras observa tanben que s’es botat en plaça d’un biais espontanèu un « common written romani » sus internet caracterizat per una granda flexibilitat dialectala e la recerca de compatibilitats ortograficas per permetre la comunicacion entre de monde qu’an pas de lenga comuna en defòra de la lenga romani. Aquò, çò ditz, balha mai de fòrça a las tendencias, al jorn d’uèi, a de codificacions decentalizadas e pluralistas[21].

Mas al nivel de l’educacion, quasiment tot demora de far, malgrat la seria de resolucions adoptadas dins las annadas 80-90 pels organes del Conselh de l’Euròpa, que demandavan als governaments nacionals de prene en carga l’ensenhament de la lenga ròmani. A l’ora d’ara, i a pas que tres países que reconeisson oficialament la lenga ròmani coma lenga minoritaria : Finlandia, Autricha e Macedònia. D’autres países, qu’an ratificat la Charta europenca de la lengas regionalas e minoritarias, an botat la lenga ròmani dins lor lista de lenga minoritarias reconegudas (Olanda, Alemanha, Suèda), e qualques autres an solament pres de disposicions per la produccion d’esplèches per l’ensenhament de la lenga (Bulgaria, Romania, Tchequia, Norvegia e Italia), mas es pas per aquò, çò ditz Matras, que lo trabalh foguèt plan fach e acompanhat d’una vertadièra politica d’ensenhament de la lenga ; se’n manca fòrça ! Pr’aquò, aurètz notat que nòstre país es absent de totas las tièras e aquò es pas un oblit, coma vos podètz figurar.

---

[1] « Quelle bonté, quelle contentesse ! », etc. Voir P. Williams, « Langue tsigane. Le jeu ‘romanès’ », In Vingt-cinq communautés linguistiques de la France, Tome 1 Langues régionales et langues non territorialisées. L’Harmattan, 1998,  p. 381- 413, p. 391-392.

[2] Que se trapan sovent tanben dins l’argòt francés : « je le marave » (lo vòli crevar), « il l’a poukave » (l’a denonciat), bol (cuol), minch (con), etc.

[3] « je vais vers [chez] mes parents » (manouche : djau paś mor eltri).

[4] Per exemple la tresena persona del plural al passat foneticament identica a la primièra : « ils aviont faim » ; d’usatges de l’auxiliari avoir ont en francés s’usa être : « il a venu », etc.

[5] Eugeni Casanova i Solanes, Identificació i localització de les poblacions de gitanos catalans i itinerareis migratoris, Universitat Autònoma de Barcelona.

[6] Lo vlax o vlaks, es pas un dialècte mas un grop de dialèctes fòrça espandit, escampilhat a partir de la Romania, en ligason amb l’estatut d’esclaus qu’an aguts los Tsiganes en Valachia e Moldavia. Vlax : aqueste mot vòl simplament dire « latins » o « estrangiers » per los Germans ; es lo même mot que Welsch per dire Franceses. L. Presber, J. Gamonet.

[7] The Dialect of the Gypsies of Wales: Being the Older Form of British Romani Preserved in the Speech of the Clan of Abram Wood, London, Clarendon Press, 1926.

[8] Ai pres to aquò dins lo libre fòrça important de Yaron Matras, Romani. A linguistic Introduction, Cambrige University Press, 2002, p. 10-13.

[9] Veire P. Williams, art. cit., p. 396.

[10] De veser almens : François Vaux de Foletier, Mille ans d’histoire des Tsiganes, Paris, Fayard, 1970 ; Leonardo Piasere, Roms. Une histoire européenne, Bayard, 2004 e lo pichon libre plan illustrat d’Henriette Asséo, Les Tsiganes. Une destinée européenne, Gallimard, 1994.

[11] Romani. A linguistic Introduction, op. cit., p. 30-31.

[12] Cf. la mesa a punt a la debuta del libre de Matras, op. cit., p. 14 sq.

[13] Joseph Valet, « Origine du manouche », fascicule manuscrit, s.l, s.d.

[14] Marcel Courthiade, « Structure dialectale de la langue romani », Interface, n° 31, 1998, p. 9-14.

[15] Sus tot aquò Matras, op. cit., p. 15-17.

[16] Courthiade lo nòta en passant.

[17] « Le Romani et les autres langues en usage parmi les Rroms, manouches et gitans », p. 574.

[18] Per exemple dins son article : « Le Rromani et les autres langues en usage parmi les Rroms, Manouches et Gitans », in G. Kermnitz (dir.), Histoire sociale de slangues de France, 2013, p. 567-579, p. 574 sq.

[19] Parlons tsigane – Histoire, Culture et Langue du Peuple tsiganes, Pairs, L’Harmattan, 1994.

[20] 1^er Manual de conversación en Romanò-Kalò, Barcelona, Unión Romani, 2001.

[21] Romani. A linguistic Introduction, op. cit., p. 257.