Lengas e Poders 2016-2017- sesilha 6, Joan Francés Courouau : La lenga partejada

La lenga partejada. Presentacion per Joan Francés Courouau del libre publicat jos sa direccion : La Langue partagée. Écrits et paroles d'oc, 1700-1789, Librairie Droz, 2015.

(Aquesta presentacion foguèt seguida d’une discussion qu’ai ensajat de résumir).

Ostal d'occitania, Tolosa, dimècres 26 d’abrial de 2017

Resumit de la presentacion de J. F. Courouau

Aqueste libre collectiu demandèt fòrça trabalh e implicacion de la còla (Felip Gardy, Xavier Bach, Pèire Joan Bernard, Joan Cristòf Maillard, David Fabié e lo quite Courouau, autor de l’introduccion, de la conclusion critica, e de pas mens de tres capitols). Joan-Francés rend omenatge a J. C. Maillard que defuntèt pauc de setmanas aprèp la publicacion del libre.

L’imatge puslèu negatiu de la literatura d’òc del sègle XVIII dins las qualquas istòrias de la literatura occitana : las escritas per Jean-Baptiste Noulet, Charles Camproux, Christian Anatole e Fausta Garavani. Dins aquelas istòrias, plan pauc de paginas son dedicadas a aqueste sègle, marcat segond totis los autors per una pèrda importanta de qualitat literari. Lafont parla de decadéncia e fa lo raprochament amb l’atonia occitana dels sègles XIV e XV.

Tòca del libre : mesurar l’ample de la creacion occitana del sègle en cercant l’exaustivitat, e aquí la resulta foguèt susprendenta : lo corpus es en efèit fòrça larg, quantitativament es un grand sègle de produccion d’escriches literaris occitans. Aquesta creacion se fa dins una societat prigondament bilingüa. Sus aquel fach, la documentacion manca pas : l’enquesta de l’abat Grégoire, e un fum de contemporanèus que fan de remarcas sus l’emplèc de la lenga. Aquí la distinccion entre compreneson e expression es importanta. D’ara en davant es possible de viure en país d’òc sens parlar ges d’occitan. Lo progrès de la francofonia activa es indiscutable. Mas demora malaisit de pas res comprene a çò que se ditz. Cas del cavalièr (« chevalier ») de Fonvieille, de Tolosa, que sos parents volián en far qualcun que parlariá pas que francés : « Le patois de ma ville natale était interdit dans ma maison paternelle où je fus nourri d’abord par ma mère et ensuite, sous ses yeux, par une villageoise à laquelle rien ne fut plus pénible que l’obligation de ne parler que le français. A l’âge de dix ans, lorsque je fus envoyé au Collège Royal, je me trouvai très mal à mon aise avec mes jeunes camarades ; ce ne fut qu’après quelques mois de fréquentation que je pus les comprendre et balbutier leur jargon, que bientôt je parlais comme eux… », Mémoires historiques, 1824, I, p. 34.

Occitanofònes monolingües : n’i a a la campanha, mas tanben a la villa. Cf. l’afar Calas, ont vesèm que la serviciala de la familha Jeanne Viguier paralava pas ges francés.

Entre los dos, un fum de monde bilingües ; en partent d’una capacitat estrecha, redusida de parlar francés duscas a un bilingüisme equilibrat.

Los elèits podon mestrejar completament lo francés, l’escrire perfièchament e parlar mai que mai occitan. Cf. enquesta Grégoire, Amis de la constitution d’Auch : « L’usage de la langue française n’est non-seulement pas universel, mais encore il est fort rare de voir terminer une conversation, même entre les gens de meilleur ton et les plus instruits, qu’il ne s’y soit glissé un peu de patois […] si l’on préfère le patois dans les villes, dans les cercles les mieux choisis, l’on concevra aisément ce qu’il doit être à la campagne. Le paysan, soit riche, soit pauvre ; l’avocat, le notaire, le monsieur, le ci-devant noble, le curé lui-même, tout le monde parle patois. Ces gens-là ont bien tous un peu plus ou moins d’usage de la langue française, mais ils se sentent gênés en la parlant ; ils ont plus de facilité à s’exprimer en patois » (Gazier, 1880, p. 83). Aital, vesèm que i a una occitanofònia dels elèits, tant coma i a una francofonia del pòble.

Question de la denominacion de la lenga : « lenga d’òc » es una denominacion saberuda, puslèu rara, per contra çò que domina son las denominacions ligadas a un territòri : provençal, gascon… la Gleisa coneis pas que « vulgaire ». Exemple d’un tèxte escrich per un provençal ont l’autor parla a l’encòp de « patois » e de « langue provençale ». Un autre, Court de Gébelin, publica un ensaj titolat : Essai sur la langue gasconne, composée de plusieurs dialectes tels que le toulousain ou langue mondine, le nimois, le provençal, le limousin et le béarnais. Per los contemporanèus, los concèptes de « lenga » e de « dialècte » son pas arestats, e aquò lor empacha pas d’escriure la lenga e amai, de còps que i a, de la defendre. Es lo mot de « patois » que, pr’aquò, domina, per indicar (e aquò èra pas brica lo cas encara al sègle XVII) solament las lengas regionalas (cf. Encyclopédie : « Langage corrompu, tel qu’il se parle dans presque toutes les provinces… On ne parle la langue que dans la capitale… »). La denominacion « patés » es utilizadas per d’autors magèrs coma l’abat Fabre ou Glaudi Peyrot. [J. Sibille fa remarcar l’excepcion de Boissier de Sauvages que ditz « languedocien »].

Progrès de l’istòria literaria occitana, mai que mai dels trobadors, al sègle XVIII. Las invencions de Cesar de Nostredame son interrogadas e un vertadièr trabalh de filologia comença a se far, mas fòrça timidament : cf La Curne de Sainte-Palaye, mas que tira gaire de son trabalh e l’abat Millot (Histoire littéraire des troubadours, 1774), que fa una edicion dels trobadors, ça que là en francés. Aqueste libre descadena una polemica nacionala sus la superioritat dels trovaires de lenga francesa suls trobadors.

Los genres :

N’i a que se tròban pas : cap de tragèdias, cap de pròsas d’idèias… aquí se podriá evidentament parlar de diglossia (amai se lo concèpte, per Courouau, aplicat a la literatura es limitatiu).

La poesia es lo genre lo mai representat. Avèm un nombre incalculable de poesias dins lo sègle XVIII. Question que lo tafura : creacion populara de poesia en occitan ? Rares testimoniatges. Courourau crese pas a l’improvisacion : los quites auròsts (declamacion funèbra dins Val d’Asp) que demoran (los de Marie Blanque) semblan elaborats per l’escrich. Trobam de causas, quora de poèmas faguèron l’objèctes de perseguidas en justicia : poesias carnavalescas, chavirari… Un pastre, totjorn de la Val d’Asp, Jean de Priat autor de cançons, utiliza un sistema di rimas interioras coma dins la poesia basca que son modèl son las cançons de Cyprien Despourrin, qu’es un notable quescriu de pastoralas. I a una poesia populara mas en continuitat amb la poesia praticada pels elèits. Las formas son las mèmas : per exemple la satira que siá populara o pas.

Çò qu’avèm es una quantitat enorma de poesias escrichas per l’elita alfabetizada bilingüa que pratica los mèmes genres que se pratican en francés al mème moment : poesia que celèbra d’eveniments politics, actualitat a l’entorn de la familha reiala, etc. Poesia mondana, cf per exemple Joan de Cabanas (Jean de Cabanes), del mitan parlàmentari d’Ais, qu’escriu per una societat causida. De genres son mai praticats qu’en francés coma lo genre naratiu comic. Mas çò que mòstra l’antologia a pèna pareguda (publicada tanben per Courouau : Le Rococo d’Oc. Une anthologie poétique 1690-1789, Tolosa, PUM, 2017) es qu’aquestes autors espleitan los mèmes genres e cultivan la mèma escritura que los autres autors de poesia a l’escala non solament de França, mas d’Euròpa tota. Mas çò que los ditinguís es la plaça de l’oralitat, fòrça mai importanta en cò dels autors occitans : insercion de la paraula populara dins un encastre sabent e grand usatge del dialòg. Courouau remanda al concèpte d’« oralitura », fargat per Ph. Gardy, mescla de literatura e d’oralitat.

Corpus impressionant de teatre (capitol escrit per Gardy) : pèças per lo temps de la festa (carnaval…), pèças religiosas, d’autras ligadas a l’actualitat politica e puèi un teatre literari de portada mai nauta (se tracha de s’egalar als modèls franceses : Joan de Cabanas, Joan Baptista Fabre, Joan Baptista Coye, etc.). Preséncia del bilingüisme dins aquelas pèças, que reverta l’evolucion de las praticas. Gardy destria doas menas de bilingüisme : de consent (« d’acquiescement »), ont l’autor accepta aquesta evolucion e ne rend compte d’une biais neutre e un bilingüisme que vòl suscitat lo refus dels spectators facia al personatge occitanofòne que tradís en parlant francés (de veser aquí la sesilha assegurada per Aurelia Lassaca de febrièr de 2016 dedicada al personatge del franchimand).

De notar la preséncia d’un genre particulièr, l’operà, amb l’obra de Mondonville, Daphnis et Alcimadure (1754), rapresentat dabant lo rei à Fontainebleau (que l’aimèt), amb la polemica que seguiguèt sus la legitimitat de l’occitan sus l’empont (dins la dralha de la Querelle des bouffons, a prepaus de l’italian).

Aquò nos pòrta a la cançon, estudiada dins aqueste libre per Xavièr Bach e Pèire-Joan Bernard, amb dos domènis d’activitat : la cançon profana e la religiosa. I a de tubes de la cançon occitana coma Lo Bèu Tirsis, estampat amb diversas versions etc.

Puèi avèm la pròsa… Felip Gardy, dis un article, parla de la « pròsa impossibla »[1]. Aquò es estonant : i a fòrça lengas minorizadas en Euròpa ont lo genre mai praticat es la poesia e pas, o gaire, la pròsa. Existís pr’aquò e l’exemple mai famos es lo de Joan l’an pres de l’abat Fabre.

Long capitol dedicat a la lexicografia, als diccionaris que participan a la visibilitat de l’occitan e tanben al progrès de la coneissença de la lenga. Lo sègle XVIII es fòrça positiu : son repertoriats pas mens de 55 diccionaris, manuscrits mas tanben estampats. Lo mai conegut es lo de Boissier de Sauvages (1756 e 1785). Cal tener compte tanben dels libres sus la correccion dels « gasconismes » per « purificar » lo francés dels meridionals.

 Enfin Courouau insistís sus sa conclusion qu’es una mèna de responsa a un article de Joan Pèire Chambon de 2013[2], que torna prene un article de Lafont de 1987 sus la discontinuitat de l’istòria literaria occitana. Per Chambon, d’un costat i a una literatura medievala, puèi i a una literatura a partir de la creacion del Felibrige (1854) que l’occitanisme n’es un perlongament. Entre los dos, i auriá pas que de « jos-formacions » de la literatura francesa, perqué los modèls son totis manlevats a la literatura francesa e apartenan a la literatura francesa. Abans de respondre, Courouau ditz cossí es estat impressionat per la quantitat e la qualitat del material trobat pel sègle XVIII (efièch de massa), amb una produccion fòrça mai importanta dins la segonda partida del sègle, que se pòt explicar per la polemica a l’entorn de Daphnis et Alcimadure e la taben, benlèu, sus l’istòria dels trobadors (Histoire littéraire des troubadours). Cossí l’interpretar ? Primièra ipotèsi : amai sens nom propria, aquesta lenga e aquesta cultura, portada sus la plaça publica nacionala, ganha una mèna de legitimitat. Segonda ipotèsi : los meridonals se sasisson d’aquèla matèria pas necessariament en reaccion a, mas d’un biais positiu, amb una mena de consciença istorica. Ara, per respondre a J. P. Chambon. Es qu’avèm aquí un sistèma literari incomplèt ? La nocion de « sistèma literari » (Alain Vaillant) e mai precisa que la de « literatura », perqué se demanda çò que fa una literatura ? D’autors ? N’avèm a bodre. Tanben de legidors e d’auditors, que ne podèm tornar trobar las traças. Avèm d’intermediaris, d’estampaires especializats dins aquesta mèna de publicacion, de copistas de manuscrits (coma en francés : lo sègle XVIII es lo sègles dels manuscrits). Çò qu’avèm pas es una Institucion literaria e d’institucions de promocion de la lenga e de la literatura (pas d’academias, etc.). Sustot avèm pas un sistèma d’evaluacion e de comentari ; avèm pas de critica (levadas qualquas excepcions, coma Peyrot qu’ajèt un compte rendut dins Le Mercure de France). Avèm doncas pas un sistèmi literari complet. [J. Ginestet : incomplet per rapòrt a que ? Mas primièr, lo modèl francés es pas lo modèl unenc de çò que s’escriu en occitan : i a d’influéncias de l’italian, del castilhan…].

Mas i a quicòm de mai important : podèm veser que Provença foncciona coma un monde quasi separat del demai de l’expression occitana. Mas en fach es mai complicat qu’aquò. Per Provença, los modèls son majoritariament franceses mas tanben italians (La Pate enlevade ispirada per la Secchia rapita d’Alessandro Tassoni, parodia de la Gerusalemme liberata de Tasso). E, en fach, se pot constatar tanben la preséncia de Godolin dins las bibliotècas privadas en Provença : lo Ròse es pas una frontièra estanca. I a de fogals (tolosenc, bearnès, provençal… cf. Lafont), existís un espaci de comunicacion : Nimas e Montpelièr ont vesèm de tèxtes provençals que son legits. Las cançons tanben circulan d’un espaci a l’autre (Lo Bèu Tirsis er exemple, los Nadals le Sabòli, etc.).

Enfin, darrièra causa : malgrat l’abondància d’aquela creacion, i a un sentiment de perdia de la lenga, la lenga se perd e perd subretot en qualitat : perqué i a de mai en mai de francismes (es per exemple çò que dison las responsas a Grégoire, subretot, çò dison, dempuèi 40 ans !). Mas encontram de francismes que uèi digun diriá pas ! I a una paur fantasmatica de la mòrt de la lenga amb l’idèia fòrça discutibla que l’occitan es manjat de l’interior pel francés. Question : la vitalitat d’aquesta creacion s’explica per aquel sentiment de perdia ?

Equivaléncia establida entre patéss, pòble, oralitat, ruralitat… e francés, lenga, elèits, escritura, urbanitat. Per Grégoire, l’occitan es la lenga del campestre alara que tota aquesta produccion es urbana !

Discussion

Joèla Ginestet : compren pas perqué se parla totjorn per la leteratura occitana de son estacament exclusiu als modèls franceses, vist que trobam tanben de modèls italians, castilhans, latins… e occitans (Godolin per exemple) ! Amai cal explicar perqué, tant de còps, los modèls son pas seguits : per exemple l’abséncia de pròsa d’idèia, vòl dire que sus aqueste sicut, lo modèl es pas estat seguit.

J. F. Courouau : Mas n’i a pas tant qu’aquò tanpauc dins las autras lengas d’Euròpa de pròsa d’idèia ! Lo francés es dominant dins aqueste camp. Sus la question del modèl, Daniel Fabre disiá qu’es pas possible d’escriure sens aver un modèl. Los tèxtes auto-biografics del sègle XIX an per exemple dos grands modèls : lo modèl Jansemin e lo modèl Mistral. Se pòt pas escriure ex nihilo e aquò val tanben per los escrivaires franceses.

Joan Sibille : A prepaus de la francisacion de la lenga dins lo teatre, creses pas qu’aquò es volontari e qu’es destinat a de monde que comprenon pas forçadament plan l’occitan e se vòl lor facilitar la compreneson ?

J. F. Courouau : òc, aquò es una ipotèsi pel teatre escrit, mas l’Istòria de Joan l’an Pres lo montra plan, i a l’existéncia de registres de lenga e lo francisme fa part del registre naut. Lo mème personatge pòt utilizar lo francisme amb un interlocutor e la forma occitana per parlar amb qualcun de’n bas.

J. Sibille : Es un pauc çò que ditz Tourtoulon (1873) per lo Creissent : destria dos registres pel « patoès », un prestigios mai pròche del francés e un mai occitan qu’es mens prestigios.

J. F. Courouau : Exemple trobat per Sauzet dins Joan l’an pres : lo narator, l’autor que parla e ditz « un soèr » (forma nauta francizada) e aprèp lo personatge de Joan l’an pres ditz « bon vèspre ! ».

P. Sauzet : Aquò mòstra que la lenga de Fabre es mai afrancezada qu’aquela que met en scèna a cò d’un pelucre coma Joan l’an pres. Mas es lo contrari de çò que fa lo parlar popular que utiliza « bon soèr » per la salutacion (perqué marca la cortesia, etc.) e « vespre » dins de situacions descriptivas. E aquò mòstra la vitalitat e la circulacion de la lenga : l’occitan es pas solament en situacion de se far rosigar pel francés e de conservar una diferéncia acquesida que renovela pas. Se podon observar d’evolucions dins la lenga entre lo sègle XVII e XVIII que se pdodon pas explicar coma la resisténcia o pas a la francisacion ; i a tanben d’evolucions internas autonomas, çò que supausa una circulacion e una organicitat. E la literatura es aquí coma la lenga. Lo Felibritge mòstra una contradiccion entre la lenga « nacionala » e la lenga sociala, çò que se vei deja en cò de qualcun coma Boissier de Sauvages que ditz pas nacionala, mas la lenga propra dels aristocrates es l’occitan e la lenga sociala, mestrejada o pas es lo francés e volon pas parlar coma de pelucres perqué an pas encara los esplèches filologics nacionalistas que vendran aprèp. Se pòt far la compareson amb lo tchèc del sègle XVIII qu’èra clafit d’alemand e caldrà esperar lo sègle XIX e de gramaticians, de lingüistas per justificar la lenga propra. Boissier o Fabre avian pas aquels esplèches e Fabre legissiá sas obras a la bona societat aristocratica de Montpelièr. I aviá una complicitat assumida que i a pas de mot per la dire (la benlèu de çò que Lafont apèla « nacion primaria »).

J. Ginestet : Una manca per l’occitan es qu’avèm cap d’entresenhas sus las bibliotècas dels autors abans Mistral.

J. Sibille : Avèm de corespondéncias ? disi aquò perqué pensi a la lètra de Sade a la domaizèla que li apreniá lo provençal.

J. F. Courouau : ne coneissi pas : al sègle XVIII existís quasiment pas ; la lètra de Sade es una excepcion. Se tròban de frasas dins de lètras en francés, mas de corespondéncias en occitan, non. Yves Castan mòstra que dans las prisons, quora un prisonièr voliá corespondre amb son amorosa, demandava a qualcun que sabiá escriure e utilizava en francés totis los formularis amoroses. Arribava a l’amorosa e debiá èsser revirat en occitan.

J. P. Cavaillé : se volèm utilizar lo concèpte de « sistema literari » lo cal istoricizar e localizar ; es en fach lo modèl francés a partir del sègle XVII aprèp la creacion de l’academia francésa. Mas vertat qu’aqueste modèl se pausa e s’impausa e avèm totjorn uèi lo problema de la manca de critica.

Quicòm mai a prepaus de la recerca de la poesia populara occitana amb l’idèia que i a una circulacion entre lo bas e lo naut ; la recerca que cal far es la, fòrça malaisida, de la poesia orala, cantada mai que mai. Se sap melhor per exemple en Italia, ont son de modèls nauts que son estats investits per de monde que sabian quitament pas legir, mas qu’an acquesit l’endecasillabe a l’aurelha e de còp que i a de milièrs de verses de poesia sabenta (Dante, Tasso, Ariosto, Marino). E aquel exemple nos fa pausar la question de l’improvisacion (e cal pas doblidar que lo sègle XVIII foguèt lo sègle de l’improvisacion, en Italia, mas tanben en França), e l’ipotèsi simplòta que podèm far es, vist que ne trobèm de’n pertot a l’entorn (Catalonha, País Basc, Galicia, Italia…), de cercar quicòm de comparable per l’Occitania ont las traças semblan pas tant nombrosas.

Courouau : lo paire de Jansemin èra analfabet e fasiá de cançons, de poèmas cantats de charivari, per carnaval, etc. doncas èran necessariament improvisats, mai o mens.

Compte rendut Joan Pèire Cavaillé

---

[1] « La prose impossible », Lengas revue de sociolinguistique, n° 26, 1989, p. 95-110.

[2] « Combien de littératures d’oc ? Une question de fond pour les nouvelles études occitanes », Revue des langues romanes, CXVII/1, 2013, p. 193-208.